Cудалгааны байгууллагууд бизнесийн ба улс төрийн аливаа явцуу ашиг сонирхлоос хараат бус, бие даасан үйл ажиллагаатай байх ёстой /Г.Цогтбаатар - Өнөөдөр сонин/

5 жилийн ойн баяр нь тохиож буй Монгол дахь нийгмийн судалгааны тэргүүлэх байгууллага болох “IRIM” судалгааны хүрээлэнгийн (Independent Research Institute of Mongolia) үүсгэн байгуулагч, удирдах зөвлөлийн гишүүн ноён Г.Цогтбаатартай хийсэн ярилцлагыг толилуулж байна. Юуны өмнө танай хамт олонд 5 жилийн ойн баярын мэнд хүргэе, та байгууллагынхаа үйл ажиллаагааны талаар товч танилцуулахгүй юу? Баярлалаа. Манай байгууллага нь анх 4 хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр 2008 оны 4 дүгээр сарын 4-нд үүсгэн байгуулагдаж УБЕГ-аас гэрчилгээгээ гардан авч байлаа. Өдгөө бид нийгэм, эдийн засгийн судалгаа, шинжилгээний 40 гаруй мэргэжилтнийг эгнээндээ нэгтгэсэн үндэсний хараат бус, бие даасан судалгааны хүрээлэн болж өргөжсөн байна. Судалгаа; хяналт, үнэлгээ; сургалт; нөлөөллийн ажил нь манай байгууллагын үйл ажиллагааны үндсэн дөрвөн чиглэл юм. Ялангуяа төсөл, хөтөлбөрийн суурь, явцын болон үр нөлөөний үнэлгээний ажлуудыг гүйцэтгэх чадавхиараа бид ялгардаг. Таны бодлоор монголын судалгаа шинжилгээний салбарын хөгжил ямар түвшинд байна вэ? Судлаач хүний хувьд монголын судалгаа шинжилгээний салбарын хөгжлийг нэг асуултын хариулт хэлбэрээр дүгнэх нь хэтэрхий хялбаршуулсан хэрэг болно. Гэхдээ өөрийн анзаарсан хоёр зүйлийг хэлье. Юуны өмнө биднийг анх “IRIM”-ийг байгуулж байх үед судалгаа, шинжилгээний 70 гаруй байгууллага байдаг байсан. Харин өнгөрсөн 5 жилийн хугацаанд тэдгээр байгууллагууд дунд зах зээлийн жамаар өрсөлдөөн явагдаж өдгөө 10 хүрэхгүй байгууллага хүний нөөц, санхүү, материаллаг баазын хувьд харьцангуй тогтворжин шалгарч үлдсэн байна. Төр, нам эсвэл тодорхой бизнесийн байгууллагаас хараат бус, бие даасан судалгааны байгууллагууд бий болно гэдэг нь монголын судалгааны салбарын хөгжилд том ахиц, дэвшил гарсныг харуулна. Түүнчлэн ийм судалгааны байгууллагууд нийгмийн хөгжил, олон улсын чиг хандлагыг даган судалгааны арга, програм хангамж, техник технологийн хувьд бодитой өөрчлөлт, сайжруулалтуудыг хийх болсон нь хөгжлийн хоёрдахь онцлог юм. Одоо удахгүй Ерөнхийлөгчийн сонгууль болох гэж байна. Сонгууль дөхөөд ирэхээр л судалгааны байгууллагуудын тоо борооны дараах мөөг шиг олон болчихдог гэдэг. Энэ тал дээр танай байгууллага ямар байр суурьтай байдаг вэ? Эрэлт өсөхөд нийлүүлэлт дагаж нэмэгддэг нь зах зээлийн хууль шүү дээ. Гол нь захиалагч байгууллагууд судалгаа, шинжилгээний байгууллагыг сонгох шалгуур үзүүлэлтээ нарийн тогтоох хэрэгтэй. Жишээ нь судалгааны байгууллагыг туршлага, ур чадвараар нь тодорхойлдог олон чухал үзүүлэлт байж болно. Гэхдээ миний бодлоор хамгийн чухал нь судалгааны байгууллагууд бизнесийн болон улс төрийн аливаа явцуу ашиг сонирхлоос хараат бус, бие даасан үйл ажиллагаатай байж, мэргэжлийн ёс зүйгээ илүү өндөрт тавьдаг байх ёстой юм. Энэ л зарчмыг хангасан үйл ажиллагаатай судалгааны байгууллагыг бид бий болгохыг хүссэн учраас байгууллагынхаа “Independent Research Institute of Mongolia /IRIM/” буюу “Хараат бус судалгааны хүрээлэн” гэж өгсөн. Байгууллага маань ч энэ зарчмаар ажиллаж өнөөг хүрсэн, цаашид ч энэ нь бидний ажлын зарчим, хандлага бас арга барил байх болно. Ер нь захиалагчдын өнцгөөс харвал судалгааны байгууллагуудын чадавхийг ямар шалгуураар сонгох нь зүйтэй вэ? Судалгааны байгууллагын чадавхи хоёр гол зүйл дээр тулгуурладаг. Нэгдүгээрт, байгууллага гэдэг утгаараа байгууллагын түүх, санхүүгийн чадавхи, институцчилэл, дотоод дүрэм журам зэрэг байгууллагын засаглал, тогтвортой үйл ажиллагаатай холбоотой шалгууруудыг харах нь чухал. Хоёрдугаарт мэдээж судалгаа шинжилгээний ажил нь улс орны түвшинд чухал шийдвэр гаргахад ул суурь болж байдаг учраас түүний найдвартай байдал, чанар, шинжлэх ухааны үндэслэлтэй байх зэрэг нь юу юунаас чухал. Энэ нь эргээд тухайн судалгааг хийж буй судлаачдын дүн шинжилгээ хийх ур чадвар, мэргэшсэн байдал, ёс зүйтэй ихээхэн холбогддог. Иймдээ ч манай байгууллага эдгээрийг төлөвшүүлж ажиллаж байна. Өнгөрсөн хугацаанд танай байгууллага ямар сэдвүүдээр судалгаа, үнэлгээний ажлуудыг гүйцэтгэсэн бэ? Манай байгууллага өнгөрсөн хугацаанд үндэсний болон олон улсын санхүүжилттэй 40 гаруй төслийг амжилттай хэрэгжүүлсэн. Авилга, хүний наймаа, ХДХВ/ДОХ, жендэр, хүний эрхийн зөрчил зэрэг нийгмийн харьцангуй эмзэг сэдвүүдээс эхлээд өрхийн орлого, зарлага, инфляци, эдийн засаг, уул уурхай, банк санхүү, үүрэн телефоны зах зээл зэрэг олон сэдвээр судалгаа, үнэлгээний ажлыг гүйцэтгээд байна. Ерөнхийдөө бид засаглал; нийгмийн эрүүл мэнд; уул уурхай ба байгаль орчин; зах зээл ба эдийн засаг; боловсрол; хөдөөгийн өрхүүд гэсэн 6 талбарт анхаарлаа төвлөрүүлдэг. Таны хэлснээр нийгмийн эмзэг, нарийн асуудлуудаас эхлээд далд, нуугдмал асуудлуудыг судалж тогтоох нь нарийн мэдлэг, ур чадвар шаардсан хүнд ажил шиг санагддаг. Танай байгууллага судлаачдынхаа ур чадварт хэр анхаардаг вэ? Их чухал асуулт байна. Судалгааны салбар бол оюуны салбар. Тэр утгаараа энэ салбарын мэргэжилтнүүдэд илүү өндөр ур чадвар шаардлагатай. Тиймээс бид нэн тэргүүнд судлаач, мэргэжилтнүүдийнхээ мэдлэг, ур чадварыг тасралтгүй хөгжүүлэх бодлого баримталж, тодорхой хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлсээр ирсэн. Үүний үр дүнд нийт судлаачдын маань 80 гаруй хувь нь гадаад, дотоодын их, дээд сургуулиудад магистр ба түүнээс дээш түвшний зэрэг хамгаалж, жил бүр 2-3 судлаач Их Британи, АНУ, ОХУ, Унгар зэрэг оронд урт, богино хугацаагаар сургалт, зөвлөгөөнд оролцож мэргэжлээ дээшлүүлж байна. Энэ жил л гэхэд манай байгууллагаас 1 судлаач Их Британид мастер хамгаалах сургалтанд явна. Манай хамт олны хувьд дэлхийн судалгаа, шинжилгээний салбарын хөгжил дэвшлээс хоцролгүй суралцаж, ур чадвараа тасралтгүй дээшлүүлж байдагт миний бие сэтгэл хангалуун байдаг. Танай байгууллагын цаашдын зорилго юу вэ, юу хийхээр төлөвлөж байгаа вэ? Хэрэв тав таван жилээр зураглавал өнгөрсөн 5 жилийн хугацаанд бид байгууллагынхаа дотоод институтчилэл, чадавхид илүү анхаарч ажилласан байна. Харин дараагийн 5 жилд бид гадаад институтчилэл буюу харилцаа холбоогоо тэлж, хэрэглэгч, харилцагчиддаа улам бүр ойртох бодлого баримталж ажиллах болно. Сүүлийн мөчийг танд үлдээе? Өнгөрсөн 5 жилийн хугацаанд бидэнтэй хамтран ажилласан нийт харилцагч байгууллагууд, эрдэмтэн судлаачид болон хэрэгжүүлсэн төсөл, судалгаануудад маань хамрагдаж үнэтэй мэдээлэл өгч байсан өргөн уудам орны маань өнцөг булан бүрт суугаа иргэддээ “IRIM” судалгааны хүрээлэнгийн хамт олны нэрийн өмнөөс талархал илэрхийлье!

Цааш унших...

IRIM судалгааны компани 4 нас хүрлээ /Г.Цогтбаатар//

Тун ч завгүй явсаар нэг мэдэхэд хоёрын хоёр жилийг үдсэн байна. Сүүлийн нийтлэл маань IRIM судалгааны компанийн хоёр жилийн ойгоор буюу 2010 оны 4 сард бичигджээ. Өдгөө компани маань 4 нас хүрлээ. Эргээд бодоход компаниа байгуулсан эхний хоёр жил санхүү, эдийн засгийн хямрал энэ тэр болж саад бэрхийг их үзжээ. Гэсэн ч багийнхан маань шантралгүй зүтгэсээр компаниа өдий зэрэгт хүргэлээ. Сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд компани маань хэрэндээ л томорч 40 гаруй хүнийг бүтэн болон хагас цагийн ажлын байраар тогтмол хангаж байна. Судлаачдынхаа мэдлэг, боловсролд анхаарал тавьж ажилласнаар нийт судлаачдын маань 80 гаруй хувь нь магистрын зэргээ хамгаалж, жил бүр 2-3 нь Англи, АНУ, Унгар, ОХУ, Финлянд, Филипин, Малайз зэрэг орнуудад урт, богино хугацааны сургалтуудад хамрагдах болжээ. Компанийн санхүү, материаллаг бааз жил бүр өмнөх амжилтаа дахин өсгөж байгаа ба ихэнх төслүүд маань Мянганы сорилтын сан, Азийн хөгжлийн банк, АНУ-ын Азийн сан, НҮБ-ын харъяа байгууллагууд, Мэрси Кор зэрэг олон улсын байгууллагуудын захиалгаа хийгдэж байна. За тэгээд:

IRIM судалгааны компанийн нийт судлаач, харилцагч та бүхэнд байгууллагынхаа ойн баярын мэндийг хүргэж, үйл бүхэн нь өөдлөн дэвжихийн ерөөл дэвшүүлье!

Хүндэтгэсэн

Г.Цогтбаатар

Цааш унших...

"I R I M" судалгааны хүрээлэн байгуулагдсаны хоёр жилийн ойн баярын мэнд хүргэе! /Г.Цогтбаатар/

Эрхэм харилцагч та бүхэндээ “IRIM” судалгааны хүрээлэн байгуулагдсаны хоёр жилийн ойн баярын мэнд хүргэе!
Та бүхний дэмжлэгтэйгээр манай байгууллага өдрөөс өдөрт өргөжин тэлж, өсөн дэвшиж байгааг мэдэгдэхэд таатай байна.

2010 оны 4 дүгээр сарын 4-ний өдөр бол манай байгууллагын төрсөн өдөр юм.

Нэг жилийн өмнөх үетэй харьцуулахад манай байгууллагын боловсон хүчний тоо хэмжээ хоёр дахин, үйл ажиллагааны цар хүрээ ба бүтээмж тав дахин нэмэгджээ.

Олон улсын байгууллагуудтай хамтын ажиллагаагаа хөгжүүлж Олон Улсын Социологичдын Холбоо, нийгмийн хариуцлагын олон улсын байгууллага болох “ANSA”-ын Монгол дахь удирдах зөвлөлийн гишүүнээр сонгогдон ажиллаж байна.

Шинээр хэрэгжүүлсэн томоохон төслүүдээсээ дурьдвал CHF олон улсын байгууллага, МУ-ын Засгийн газрын хамтарсан “Хоршоодын үнэлгээ” судалгааг MEC ХХК-тай хамтран Монгол улс даяар зохион байгуулав, Азийн хөгжлийн банк, МУ-ын Засгийн газрын хамтарсан "ХДХВ/ДОХ ба Хүн худалдах гэмт хэргээс сэргийлэх техник туслалцааны төслийн үр дүнг үнэлэх нь” үнэлгээний төслийг хэрэгжүүллээ, Жендерийн Тэгш Эрхийн Үндэсний Хороо, НҮБ-ын Хөгжлийн Хөтөлбөрийн хамтарсан “Улс төрийн шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүд сонгогдоход хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн нөлөө” сэдэвт судалгаа, нөлөөллийн үйл ажиллагааны төсөл зэргийг нэрлэж болно.

Одоогоор манай байгууллага “ANSA” олон улсын байгууллагын “Монгол дахь нийгмийн хариуцлагын байдал” суурь судалгааны төсөл, Нээлттэй Нийгэм Форум ТББ-ын “Төсвийн үйл явцад иргэдийг оролцуулах загвар төсөл”-ийн хоёрдугаар шатны төсөл, Жендерийн Тэгш Эрхийн Үндэсний Хороо, НҮБ-ын Хөгжлийн Хөтөлбөрийн саналаар “Жендерийн мэдрэмжтэй сэтгүүл зүйн шалгуур үзүүлэлт боловсруулах” хоёрдугаар шатны төсөл, Архангай аймгийн нийгэм, эдийн засгийн суурь судалгааны төслүүдийг амжилттай хэрэгжүүлж байна.

Түүнчлэн 2010-2012 онд Азийн Хөгжлийн Банкны “7175-MON: Азийн хөгжлийн банкны дэд бүтцийн төслүүд ба уул уурхайн салбарт ХДХВ/ДОХ-оос сэргийлэх төслийн хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний төсөл”-ийн Монгол дахь хяналт, шинжилгээ, үнэлгээний байгууллагаар шалгараад байгаа билээ.

Өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд “IRIM” судалгааны хүрээлэн нь 158 хүн сарын ажил гүйцэтгэжээ. Хэрэгжүүлсэн голлох үйл ажиллагаагаа хүн сараар нь тооцож харуулбал:



Цаашид манай байгууллага судалгааны байгууллагын олон улсын стандартуудыг үйл ажиллагаандаа нэвтрүүлэх; сургалт, зөвлөгөө өгөх чиглэлийн үйл ажиллагаагаа тэлэх; олон улсын байгууллагуудтай хамтын ажиллагаагаа улам өргөжүүлж, олон улсын түвшинд ажиллах зорилготой байгаа юм.

Байгууллагынхаа хамт олон болон нийт харилцагч байгууллагууддаа “IRIM” судалгааны хүрээлэнгийн удирдах зөвлөлийн гишүүдийн өмнөөс дахин чин сэтгэлээсээ талархал илэрхийлье!

2010 оны 4 дүгээр сарын 03

Цааш унших...

Монголын Улсын арилжааны даатгалын өнөөгийн байдал /Г.Цогтбаатар/

Энэхүү нийтлэлдээ Монгол Улсын арилжааны (компаний) даатгалын салбарын өнөөгийн байдал, санхүүгийн салбарт тус салбарын эзэлж буй байр суурийн тухай өгүүлхийг зорьсон юм. Үүний тулд арилжааны даатгалын салбарт оролцогчдын тоо, хөрөнгө ба эх үүсвэр, компаниудын төлбөрийн чадвар, санхүүгийн тогтворжилт, ашигт ажиллагааны түвшин, даатгалын хураамж ба нөхөн төлбөрийн харьцаа, олон нийтэд санал болгож буй даатгалын үйлчилгээний төрөл, давхар даатгалын өнөөгийн байдлыг дүрслэн үзүүлэхийг хичээсэн.
Эх сурвалж судлах явцад Монгол Улсын арилжааны даатгалын зах зээлийн талаарх сүүлийн үеийн ном зохиол, статистик, судалгааны материалууд ховор байдаг нь ажиглагдсан. Судалгааны материал нь Санхүүгийн зохицуулах хорооноос 2008 оны эцэст гаргасан даатгалын зах зээлийн талаарх нэлээд ерөнхий тайлангаар хязгаарлагдаж байлаа. Харин олон улсын хэмжээнд жил бүр Даатгалын олон улсын мэдээллийн хүрээлэн (Insurance Information Institute)-гээс "Олон улсын даатгал: Баримтын ном" (International insurance: Fact book 2005), Капжэмайни (Capgemini) болон Европийн санхүүгийн менежмент, маркетингийн холбооноос (the European Financial Management & Marketing Association) жил бүр "Дэлхийн даатгалын тайлан" (the World Insurance Report)-г эрхлэн гаргадаг байна. Харамсалтай нь манай улс эдгээр тайланд одоог хүртэл хамрагдаагүй байна.

Нэг. Монгол Улсын даатгалын тогтолцоо

Монгол улсын даатгалын тогтолцоо нь дэлхийн бусад орнуудын адилаар нийгмийн даатгалын тогтолцоо, арилжааны даатгалын тогтолцооноос бүрдэж байгаа боловч өнөөгийн байдлаар даатгалын зах зээлд эзэлж байгаа байр сууриараа нийгмийн даатгал нь илт давуутай байгаа нь дараах тоо баримтаас харагдаж байна.
2008 оны байдлаар нийгмийн даатгалын санд 280.2 тэрбум төгрөгийн орлого хуримтлуулж, 412.6 тэрбум төгрөгийн тэтгэвэр, тэтгэмж олгожээ. Харин арилжааны даатгалын санд 21.5тэрбум төгрөгийн хураамжийн орлого орсноос 4.5 тэрбум төгрөгийг даатгуулагчдын нөхөн төлбөрт олгосон аж. Үүнд дараах хүчин зүйлс нөлөөлж байна.
1. Хэлбэрийн хувьд нийгмийн даатгал нь заавал даатгуулах хэлбэртэй, арилжааны даатгал нь сайн дурын хэлбэртэй байгаа байдал;
2. Нийгмийн даатгалын арга хэмжээг төрөөс авч хэрэгжүүлдэг, арилжааны даатгалын үйл ажиллагааг хувийн хэвшлийн компаниуд явуулдаг;
3. Арилжааны даатгалын үйл ажиллагаа шинэ тутам төлөвшиж байгаа ба даатгуулагчид тэр бүр ач холбогдлыг нь ойлгодоггүй зэрэг болно.




Хоёр. Арилжааны даатгалын өнөөгийн байдал

• Арилжааны даатгалын харилцаанд оролцогчид

2009 оны байдлаар Санхүүгийн зохицуулах хорооноос даатгалын үйл ажиллагаа эрхлэх тусгай зөвшөөрөл авсан ердийн даатгалын 16, урт хугацааны даатгалын 1, нийт 17 компани даатгалын салбарт үйл ажиллагаа явуулж байна.
Сүүлийн 5 жилийн байдлаар авч үзвэл энэ тоо 2004 онд 21, 2005 онд 25, 2006 онд 22, 2007 онд 15 байжээ. Үүнээс харахад даатгалын салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй компаниудын тоо хэмжээ харьцангуй тогтвортой байдаг аж. Даатгалын компаниудаас 1 нь (6 хувь) л хүн амд урт хугацааны даатгалын (амьдралын даатгал) үйлчилгээ үзүүлдэг компани байгаа бол үнэмлэхүй хувь нь (94 хувь) ердийн даатгалын үйлчилгээ үзүүлдэг.
Нийслэл, 21 аймагт даатгалын компаниудын албан ёсны зөвшөөрөлтэй 130 салбар байгууллага үйл ажиллагаа эрхэлдэг.
Түүнчлэн даатгалын зуучлагч 5 компани ("АМЕ" ХХК, "Скай эрдэнэ" ХХК, "Эм жи ай би" ХХК, "Ачит ундраа" ХХК, "Асимон брокерс" ХХК) болон даатгалын төлөөлөгч 1643 иргэн, даатгалын хохирол үнэлэгч 2 компани ("Итгэлт-эстимэйт" ХХК, "Бэст-эстимэйт" ХХК) даатгалын зах зээлд оролцож байна.

• Даатгалын компаниудын хөрөнгө

Даатгалын компаниудын хөрөнгийн нийт хэмжээ 2008 онд 34,3 тэрбум төгрөгт хүрч өмнөх оныхоос 21,0 хувиар өсчээ. 2002 оноос хойш тус үзүүлэлт нь жилд дунджаар 20.1 хувиар өссөн байгаа бөгөөд цаашид ч өсөх хандлагатай (triend) байгаа нь хүн амын арилжааны даатгалд хамрагдах эрэлт хэрэгцээ нэмэгдэж байгааг харуулна.

Даатгалын компаниудын эргэлтийн хөрөнгө 2008 оны байдлаар 29.6 тэрбум төгрөг байгаа бол эргэлтийн бус хөрөнгө 4.6 тэрбум төгрөг байна. Үндсэндээ даатгалын компаниудын нийт хөрөнгийн 86.3 хувь нь эргэлтийн хөрөнгө, 13.7 хувь нь эргэлтийн бус хөрөнгө байгаа юм. Энэ үзүүлэлт жил тутам нэмэгдэж байгаагаас даатгалын компаниудын хөрөнгийн хөрвөх чадвар сайн байгааг харж болно.

2008 оны байдлаар хөрөнгийн хэмжээгээрээ "Монгол даатгал" ХХК тэргүүлж байгаа бол түүний араас эхний гуравт "Бодь даатгал" ХХК, "Миг даатгал" ХХК-ууд орж байна. "Монгол даатгал" ХХК-ийн хөрөнгийн хэмжээ удаалж буй өрсөлдөгчдөөсөө бараг 5 дахин их байлаа.

Даатгалын компаниудын 2008 оны балансын үзүүлэлтүүдийг ашиглан төлбөрийн чадварын болон санхүүгийн тогтворжилтын үзүүлэлтүүдийг тооцож үзлээ. Эргэцийн харьцааг тооцохдоо нийт эргэлтийн хөрөнгийг богино хугацаат зээл, өр төлбөрт харьцуулдаг бөгөөд онолын утга нь 2 гэж үздэг. Эргэлтийн хөрөнгийн хэдий хэсгийг богино хугацаат зээл, өр төлбөрт зориулж цаана нь хэдий хэмжээний хөрөнгө үйлдвэрлэл, борлуулалтын хэвийн ажиллагааг хангахад зориулагдаж байгааг илэрхийлдэг ба энэхүү үзүүлэлтийн утга нь нэмэгдэх тутам эерэг үнэлэлт өгөх боловч хэт өндөр байх нь илүүдэл нөөц хуримтлагдсаныг илэрхийлнэ.
Даатгалын компаниудын хөрөнгийн эргэцийн харьцааг тооцож үзэхэд 2008 оны байдлаар 3.7гарч байна. Энэ нь өмнөх жилүүдтэй харьцуулахад онолын утгаас саринал бага буюу харьцангуй ойр байгаа учир даатгалын компаниудын хөрөнгийн эргэцийн харьцаа хэвийн байгаа хэмээн дүгнэж болох юм.

Компанийн төлбөрийн чадварыг илэрхийлдэг өөр нэг үзүүлэлт нь цэвэр эргэлтийн хөрөнгө билээ. Энэ үзүүлэлт нь үйлдвэрлэл гүйлгээний хэвийн үйл ажиллагааг хангах баталгаа болдог бөгөөд нийт эргэлтийн хөрөнгийн 50-иас доошгүй хувийг эзлэх ёстой. Тооцохдоо нийт эргэлтийн хөрөнгөнөөс богино хугацаат зээл, өр төлбөрийг хасаж, цэвэр эргэлтийн хөрөнгийг тодорхойлдог.

2008 оны байдлаар даатгалын компаниудын нийт эргэлтийн хөрөнгийн 73.2 хувь нь цэвэр эргэлтийн хөрөнгөнд хамаарч байгаа бол богино хугацаат зээл, өр төлбөр үлдэх 26.8 хувийг эзэлж байлаа. Өмнөх жилүүдэд даатгалын компаниудын цэвэр эргэлтийн хөрөнгийн нийт эргэлтийн хөрөнгөнд эзлэх хувийн жин 90 хувиас дээш байжээ.

Дээрх үзүүлэлтээс харахад даатгалын компаниудын төлбөрийн чадварын үзүүлэлтүүд харьцангуй сайн байгаа юм.
Даатгалын компаниудын бие даах чадварын коэффициент нь санхүүгийн тогтвортой байдлыг нь шалгахад ашиглагддаг. Энэ үзүүлэлт нь компаниудын гадны эх үүсвэрээс хараат бусаар, өөрийн санхүүжилтээр бие дааж үйл ажиллагаа явуулах чадварыг харуулдаг. Тооцохдоо өөрийн ба нийт хөрөнгийн харьцааг ашигладаг бөгөөд утга нь 50 хувиас доошгүй байвал хэвийн гэж үзнэ.
2008 оны байдлаар даатгалын компаниудын бие даах чадварын коэффициент 31 байгаагаас харахад даатгалын компаниуд гадны эх үүсвэрээс хараат бусаар, өөрийн санхүүжилтээр бие даан үйл ажиллагаа явуулах чадваргүй байгааг илтгэнэ.
• Даатгалын компаниудын өр төлбөр, эзэмшигчдийн өмч

Төрийн өмчийн болон төрийн өмчийн оролцоотой хоёр даатгалын компани байгаагаас "Ганзам даатгал" ХХК-ийн эзэмшигчийн өмч бүхэлдээ (100 хувь), "Улаанбаатар хотын даатгал" ХХК-ийн эзэмшигчийн өмчийн 8 хувь нь төрийн өмчид хамаардаг.
Төрийн өмчийн болон төрийн өмчийн оролцоотой хоёр даатгалын компани байгаагаас "Ганзам даатгал" ХХК-ийн эзэмшигчийн өмч бүхэлдээ (100 хувь), "Улаанбаатар хотын даатгал" ХХК-ийн эзэмшигчийн өмчийн 8 хувь нь төрийн өмчид хамаардаг.

Даатгалын компаниудын нийт хөрөнгөнд эзэмшигчдийн өмч, даатгалын нөөц сан, өр төлбөрийн эзлэх хувь хэмжээг сүүлийн 4 жилийн байдлаар харахад 2005-2007 онуудад эзэмшигчдийн өмч дунджаар 37,2 хувь, нөөцийн сан 56,7 хувь, нийт өр төлбөр 6,1 хувийг тус тус эзэлж байсан бол 2008 онд энэхүү бүтцэд нилээд өөрчлөлт гарч нөөцийн сан 43,8 хувь болж 18,9 пунктээр буурч, харин нийт өр төлбөр 18,9 пунктээр өссөн байна. Энэ нь Санхүүгийн зохицуулах хорооны 2008 оны 241 дүгээр тогтоолоор батлагдсан “Даатгалын байгууллагын мэдээллийн нэгдсэн сангийн журам”-ын хавсралтын дагуу орлогод тооцоогүй хураамжийн нөөцийн санг балансын нөөцийн сангийн хэсгээс хасч, өр төлбөр хэсэг дэх урьдчилж орсон орлогоор бүртгэхээр болсонтой холбоотой байна. 2008 онд даатгалын салбарын хуримтлагдсан алдагдал 102,9 сая төгрөг болж, өмнөх онтой харьцуулахад алдагдлын хэмжээ 200,5 сая төгрөгөөр буюу 2.9 дахин буурсан нь тайлангийн үеийн ашиг 9,5 дахин буюу 744,3 сая төгрөгөөр өссөнтэй холбоотой.


• Даатгалын компаниудын ашигт ажиллагаа

2008 онд даатгалын салбарын хэмжээгээр 834,9 сая төгрөгийн цэвэр ашигтай ажиллажээ. 2007 онд 633.7 сая төгргийн ашигтай ажиллаж байсан даатгалын салбарын ашиг 32 хувиар нэмэгдсэн байна.

Энэ онд “Монгол даатгал” ХХК, “Нэйшнл лайф даатгал” ХХК, “Нийслэл даатгал” ХХК-иуд алдагдалтай ажиллажээ. “Нэйшнл лайф даатгал” ХХК-ийн хувьд үйл ажиллагаагаа шинээр эхэлж байгаатай холбоотой алдагдал хүлээж байгаа бол “Монгол даатгал” ХХК-ийн хувьд зардлын бүртгэлийн аргачлал, компанийн үйл ажиллагаа зэрэгтэй холбоотойгоор алдагдалтай ажилласан аж.


• Даатгалын хураамжийн орлого

2008 онд даатгалын салбарын хэмжээгээр 21,5 тэрбум төгрөгийн даатгалын хураамжийн орлого олсныг 2007 онтой харьцуулахад 27,2 хувиар буюу 4,6 тэрбум төгрөгөөр өссөн байна. Сүүлийн 8 жилийн хугацаанд хураамжийн орлогын ерөнхий хандлага тогтвортой өсч иржээ.

Даатгалын нийт хураамжийн орлогын бүтцийг судалж үзэхэд 63 хувь буюу үнэмлэхүй хувь нь эд хөрөнгийн даатгалын, 23 хувь нь хариуцлагын даатгалын, 11 хувь нь амь нас, ашиг сонирхол, эрүүл мэндийн даатгалын, үлдэх 3 хувь нь санхүүгийн даатгалын хураамж байв. Үүнээс үзэхэд өнөөгийн байдлаар хэрэглэгчид арилжааны даатгалын компаниудаас эд хөрөнгийн даатгалын үйлчилгээ авах сонирхол илүү байгаа юм.


• Даатгалын нөхөн төлбөр

2008 онд арилжааны даатгалын компаниуд 4,5 тэрбум төгрөгийн даатгалын нөхөн төлбөр олгосон нь 2007 оныхтой харьцуулахад 32,4 хувиар буюу 1,1 тэрбум төгрөгөөр өсчээ. Сүүлийн 8 жилийн хугацаанд нөхөн төлбөрийн ерөнхий хандлага тогтвортой өсч ирсэн байна.

Даатгалын нөхөн төлбөрийн бүтцийг судалж үзэхэд 69 хувь буюу үнэмлэхүй хувь нь эд хөрөнгийн даатгалын, 16 хувь нь хариуцлагын даатгалын, 11 хувь нь амь нас, ашиг сонирхол, эрүүл мэндийн даатгалын, үлдэх 4 хувь нь санхүүгийн даатгалын нөхөн төлбөр байлаа.


• Даатгалын хохирол нөхөлтийн түвшин

2008 онд даатгалын хохирол нөхөлтийн түвшин даатгалын салбарын дүнгээр 30,4 байгаа ба энэ нь 2007 оны мөн үеэс 17,9 пунктээр буурсан үзүүлэлт юм.


Гурав. Арилжааны даатгалын ангилал, хэлбэр

Өнөөгийн байдлаар арилжааны даатгалын салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа 17 компаний 16 нь богино хугацаат буюу ердийн даатгалын үйлчилгээ эрхэлж байгаа бол 1 компани 2008 оноос эхлэн урт хугацаат буюу амьдралын даатгалын үйлчилгээ эрхлэх болсон. Үүнээс харахад манай оронд амьдралын даатгалын үйлчилгээ дөнгөж нэвтрэх шатандаа байгаа юм. Харин ердийн даатгалын үйлчилгээний чиглэлээр харьцангуй туршлагажсан хэмээн дүгнэж болно.

Ердийн даатгалын үйлчилгээ эрхэлж буй компаниуд Санхүүгийн зохицуулах хороонд даатгалын 11 хэлбэрийн үйлчилгээ эрхлэхээр бүртгүүлжээ. Тэдгээрт:
1. Гэнэтийн осол, эмчилгээний зардлын даатгал;
2. Хөрөнгийн даатгал;
3. Авто тээврийн хэрэгслийн даатгал;
4. Ачааны даатгал;
5. Барилга угсралтын даатгал;
6. Газар тариалангийн даатгал;
7. Мал амьтдын даатгал;
8. Агаарын хөлгийн даатгал;
9. Авто тээврийн хэрэгслийн жолоочийн хариуцлагын даатгал;
10.Хариуцлагын даатгал;
11.Санхүүгийн даатгал зэрэг даатгалын хэлбэрүүд орж байлаа.
Ердийн даатгалын үйлчилгээ эрхэлж буй компаниудын дийлэнх олонхи нь хөрөнгийн даатгал (100 хувь), авто тээврийн хэрэгслийн жолоочийн хариуцлагын даатгал (100 хувь), гэнэтийн осол, эмчилгээний зардлын даатгал (93.8 хувь), авто тээврийн хэрэгслийн даатгал (93.8 хувь), хариуцлагын даатгалын (93.8 хувь) үйлчилгээ үзүүлж байна.
Харин ихэнх нь ачааны даатгал (75 хувь), агаарын хөлгийн даатгал (62.5 хувь), барилга угсралтын (50 хувь), санхүүгийн (50 хувь) даатгалын үйлчилгээ үзүүлж байгаа юм.
Тэдгээр компаниудын харьцангуй бага хэсэг нь мал, амьтдын даатгал (43.8 хувь), газар тариалангийн даатгалын (31.3 хувь) үйлчилгээ тус тус эрхэлж байна.

Манай орны хувьд байгаль цаг уурын эрс тэс онцлогоос хамаарч хөдөө аж ахуй, газар тариалангийн салбар нь бусад салбартай харьцуулахад харьцангуй эрсдэл өндөртэй байдгаас арилжааны даатгалын компаниуд энэ салбарт төдийлөн хошуурахгүй байж болох юм.
Хүн амын бараг тэн хагас нь өдөр тутмын амьдралаа залгуулж буй энэ салбарын эрсдлийг бууруулж, малчдыг даатгалд хамруулах зорилгоор МУ-ын Засгийн газар, Дэлхийн банкны Олон улсын хөгжлийн ассиоциаци хооронд 2005 оны 6 дугаар сарын 17-ны өдөр “Малын индексжүүлсэн даатгал төсөл ”-ийн Хөгжлийн зээлийн гэрээг байгуулсан юм.
Энэхүү гэрээний хүрээнд 2005 оны 7-р сараас 2009 оны 12-р сар хүртэлх хугацаанд туршилтын төслийг Увс, Хэнтий, Баянхонгор аймгуудад хэрэгжүүлж байгаа билээ.
2008 оноос эхлэн "Нэйшнл лайф" ХХК урт хугацааны буюу амьдралын даатгалын үйлчилгээ эрхлэх болсон нь монголын арилжааны даатгалын хөгжилд томоохон дэвшил болсон юм. Өнөөгийн байдлаар тус компани дараах гурван төрлийн үйлчилгээг хүн амд үзүүлж байгаа юм. Үүнд:
1. Хугацаат амьдралын даатгал;
2. Хуримтлалын даатгал;
3. Эрүүл мэндийн даатгал зэрэг болно.
Түүнчлэн монгол дахь арилжааны даатгалын компаниуд нь дунд болон өндөр түвшний орлоготой хүмүүст зориулсан энгийн даатгалын үйлчилгээ эрхэлдэг /Conventional Insurance/ учир арилжааны даатгалын үйлчилгээ хүн амын олонхи хэсэгт хүрч чадахгүй байгаа билээ. Тиймээс МУ-ын Засгийн газар, НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрийн дэмжлэгтэйгээр сүүлийн 2 жилийн турш монголд хүн амын бага орлоготой хэсэгт зориулж бичил даатгалын үйлчилгээ (Micro Insurance) нэвтрүүлхээр ажиллаж байна.

Дөрөв. Арилжааны даатгалын компаниудын давхар даатгал

Манай орны хувьд "Монгол даатгал" ХХК 1960-аад оны дунд үеэс давхар даатгалын үйл ажиллагааг эрхлэн явуулж, давхар даатгалын гэрээ хэрэгт оролцож эхэлсний зэрэгцээ өөрийн орны малыг 1964 оноос, иргэний агаарын тээврийн онгоцуудыг 1967 оноос, газар тариаланг 1980 оноос эхлэн гадаадад давхар даатгаж ирсэнээс хойш гадаад давхар даатгалын үйл ажиллагаа идэвхижиж, цар хүрээ нь өргөжсөн байна.
Одоогийн байдлаар Англи, Герман, Итали, Япон, Щвейцарь зэрэг орнуудын 30 шахам компани брокеруудтай давхар даатгалын талаар хамтран ажиллаж, тэдгээрээр дамжуулан олон орны даатгалын байгууллагуудтай давхар даатгалын гэрээ хэрэг харилцан солилцож байна. Тухайлбал, дэлхийд томоохонд ордог Мюних Ре, Щвейцарийн Швис Ре, Английн Виллис Фебер, Игла Стар, Японы Иншурэнс зэрэг компаниуд, тэрчлэн Английн Ричард Меарс энд Ко Италийн Глобал Ре, Щвейцарийн Хаакон, ЛТД зэрэг брокерын компаниудтай олон жил хамтран ажиллаж, харилцан гэрээ хэрэг солилцож байна.
Ердийн даатгалын үйл ажиллагаа эрхэлж буй Монгол улсын даатгалын компаниуд даатгалын эрсдэлээ гадаад улсын давхар даатгалын компаниудад даатгуулж байгаа байдлыг сүүлийн 3жилийн байдлаар судалж үзэхэд 2007 онд огцом буюу 60,7 хувь өссөн бол 2008 онд бараг өөрчлөлт гараагүй байгаа юм.

2007 он болон 2008 оны давхар даатгалын хураамжийн бүтцийг даатгалын ангиллаар задлан үзэхэд давхар даатгалын хураамжийн ихэнх хувийг эд хөрөнгийн даатгал (59.5 хувь), хариуцлагын даатгал эзэлж (38.9 хувь), өчүүхэн хувийг амь нас, ашиг сонирхол, эрүүл мэндийн даатгал (1.7 хувь) эзэлдэг нь харагдаж байна.


ТОВЧ ДҮГНЭЛТ

I - бүлгийн дүгнэлт:
1. Даатгалын зориулалттай сан байгуулах, түүнийг удирдах болон хуваарилах нь нийгмийн санхүүгийн хөрөнгийг хуримтлуулах ба зарцуулахтай холбоотой санхүүгийн харилцааны нэг хэсэг юм;
2. Даатгалын сангуудын үүсэх хэлбэрүүдээс үүдэн даатгалын үйл ажиллагаа нь Улсын нийгмийн даатгал (олон нийтийг хамарсан доод хэмжээний баталгаат халамж, хамгааллыг олгоход чиглэсэн); Хувь хүн, албан байгууллагуудын сайн дурын үндсэн дээр хийгддэг даатгалын компаниудын даатгал (арилжааны даатгал) гэсэн үндсэн хоёр хэлбэртэй байдаг;
3. Даатгалын харилцаа нь даатгалын компаний харилцагчдаасаа олж авсан хураамжаараа хөрөнгө хуримтлуулах арга болж өгдөг бөгөөд даатгалын компаниуд нь эдгээр хөрөнгөө пүүс компани, банкны үнэт цаас, үл хөдлөх хөрөнгө зэрэгт зарцуулснаараа барилга үйлдвэрлэлээр зогсохгүй улсыг ч улсын эдийн засгийн хөгжилд түлхэц болдог.
4. Дэлхийн практикт даатгалын үйл ажиллагааг амьдралын болон амьдралын бус, давхар даатгал гэж гурав ангилдаг.

II - бүлгийн дүгнэлт:
5. Монгол улсын даатгалын тогтолцоо нь дэлхийн бусад орнуудын адилаар нийгмийн даатгалын тогтолцоо, арилжааны даатгалын тогтолцооноос бүрдэж байгаа боловч өнөөгийн байдлаар даатгалын зах зээлд эзэлж байгаа байр сууриараа нийгмийн даатгал нь илт давуутай байна;
6. Даатгалын компаниудын хөрөнгийн нийт хэмжээ жилд дунджаар 20.1 хувиар өссөн байгаа бөгөөд цаашид ч өсөх хандлагатай (triend) байгаа нь хүн амын арилжааны даатгалд хамрагдах эрэлт хэрэгцээ нэмэгдэж байгааг харуулна;
7. 2008 оны байдлаар даатгалын компаниудын хөрөнгийн эргэцийн харьцаа (3.7) хэвийн, цэвэр эргэлтийн хөрөнгийн (73.2 хувь) хувийн жин хэвийн үйл ажиллагааны шаардлагыг хангах түвшинд байгаагаас дүгнэвэл даатгалын компаниудын төлбөрийн чадварын үзүүлэлтүүд харьцангуй сайн байна;
8. 2008 оны байдлаар даатгалын компаниудын бие даах чадварын коэффициент 31 байгаагаас харахад даатгалын компаниуд гадны эх үүсвэрээс хараат бусаар, өөрийн санхүүжилтээр бие даан үйл ажиллагаа явуулах чадваргүй байна;
9. 2008 онд арилжааны даатгалын салбарын хэмжээгээр 834,9 сая төгрөгийн цэвэр ашигтай ажилласан нь өмнөх жилээс 32 хувиар нэмэгдсэн үзүүлэлт бөгөөд тус салбарын ашигт ажиллагааны түвшин цаашид ч өсөх хандлагатай байна;
10. 2008 онд даатгалын салбарын хэмжээгээр 21,5 тэрбум төгрөгийн даатгалын хураамжийн орлого олсныг 2007 онтой харьцуулахад 27,2 хувиар буюу 4,6 тэрбум төгрөгөөр өссөн байгаа ба хураамжийн орлого цаашид өсөх хандлагатай байна;
11. Өнөөгийн байдлаар хэрэглэгчид арилжааны даатгалын компаниудаас эд хөрөнгийн даатгалын үйлчилгээ авах сонирхол илүү байна;
12. 2008 онд арилжааны даатгалын компаниуд 4,5 тэрбум төгрөгийн даатгалын нөхөн төлбөр олгосон нь 2007 оныхтой харьцуулахад 32,4 хувиар буюу 1,1 тэрбум төгрөгөөр өссөн үзүүлэлт бөгөөд цаашид өсөх хандлагатай байна;
13. Манай оронд амьдралын даатгалын үйлчилгээ дөнгөж нэвтрэх шатандаа байгаа юм. Харин ердийн даатгалын үйлчилгээний чиглэлээр харьцангуй туршлагажсан хэмээн дүгнэж болно;
14. Монголын ердийн даатгалын үйлчилгээ эрхэлж буй компаниуд өнөөгийн байдлаар даатгалын 11 хэлбэрийн үйлчилгээ эрхэлж байна;
15. Манай орны хувьд байгаль цаг уурын эрс тэс онцлогоос хамаарч хөдөө аж ахуй, газар тариалангийн салбар нь бусад салбартай харьцуулахад харьцангуй эрсдэл өндөртэй байдгаас арилжааны даатгалын компаниуд энэ салбарт төдийлөн хошуурахгүй байна;
16. Монгол дахь арилжааны даатгалын компаниуд дунд болон өндөр түвшний орлоготой хүмүүст зориулсан энгийн даатгалын үйлчилгээ эрхэлдэг учир арилжааны даатгалын үйлчилгээ хүн амын олонхи хэсэгт хүрч чадахгүй байна.
17. Сүүлийн жилүүдэд донор байгууллагуудын санхүүжилтээр МУ-ын Засгийн газраас арилжааны даатгалын салбарт тулгамдаж асуудлуудыг шийдэх зорилгоор хэрэгжүүлж буй "Малын индексжүүлсэн даатгал" төсөл, “Бичил даатгалын зах зээлийн хөгжүүлэх" төслүүд цаг, нийгмийн хэрэгцээнд нийцсэн төрийн оновчтой бодлого юм;
18. Манай орны хувьд давхар даатгалын үйлчилгээ нь шинэ зүйл биш бөгөөд энэ тал дээр багагүй туршлага хуримтлуулж чадсан байна.
 
НОМ ЗҮЙ

Ном сурах бичиг

1. МУИС, ЭЗС, НББТ "Нягтлан бодох бүтгэлийн үндэс".УБ.,2009 он;
2. Г.Балж "Эрсдэл ба даатгал".УБ.,2006 он;
3. Г.Батбаяр "Даатгалын менежмент".УБ.,2002 он.

Судалгааны тайлан, товхимол

1. МУ-ын Засгийн газар, Дэлхийн банк “Малын индексжүүлсэн даатгалын гарын авлага”. УБ.,2009;
2. Санхүүгийн зохицуулах хороо "Даатгалын компаниудын 2008 оны санхүү, даатгалын үйл ажиллагааны нэгдсэн танилцуулга". УБ.,2009 он;
3. Insurance Information Institute "International insurance: Fact book 2005".New York (USA).,2005;
4. Insurance Information Institute "International insurance: Fact book 2007-2008".New York (USA).,2008;
5. UNDP "Micro-Insurance assessment report".Ulaanbaatar.,2007;
6. Capgemini, the European Financial Management & Marketing Association (EFMA) "the World Insurance Report". New York (USA).,2007;
7. Capgemini, the European Financial Management & Marketing Association (EFMA) "the World Insurance Report". New York (USA).,2008;

Цахим эх сурвалж

1. http://www.iblip.mn/pages/1/page90.php?vmenuclick=67
2. http://www.frc.mn/index.php?option=com_quickfaq&view=category&cid=1&Itemid=69
3. http://www.ndaatgal.mn/content.php?mid=8&file=ua2008-0004
4. http://www.freewebs.com/daatgal/Davhar%20%20daatgal.pdf

Цааш унших...

Судалгааны төсөл бичихэд анхаарах зүйлс /Г.Цогтбаатар/

Судалгаа, шинжилгээний салбарт ажилласан туршлага болоод судалгааны төслийн талаар уншиж судалсан мэдээлэлдээ тулгуурлан судалгааны төсөл бичихэд анхаарах зүйлсийн талаар ерөнхий бичлэг орууллаа.

1. Судалгааны төслийг хэн бичдэг вэ?

1.1 Судалгааны байгууллагууд
1.2 Судлаачид болон судалгааны чиглэлээр суралцаж буй оюутнууд
1.3 Бусад

2. Судалгааны төслийг хэн санхүүжүүлдэг вэ?

2.1 Гадаад (Дэлхийн банк, Соросын сан ба Нээлттэй нийгэм хүрээлэн, Азийн хөгжлийн банк, НҮБ, Швейцарийн хөгжлийн агентлаг, USAID, Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага, Мянганы сорилын сан, АНУ-ын Элчин сайдын яам, Дэлхийн зөн, МэрсиКор, Европын холбоо, Нидерландын Засгийн газрын Байгаль орчны төсөл, Их Британы Хүүхдийг Ивээх сан, Транспэрэнси интернэшнл, Геллап институт болон монголын зах зээлийг сонирхож буй бизнесийн байгууллагууд)
2.2 Дотоод (Төрийн байгууллагууд: Авилгатай тэмцэх газар, Улсын мэргэжлийн хяналтын газар, Монгол банк, Бодлогын яамд, төрийн бус байгууллагууд: Нээлттэй нийгэм форум, бизнесийн байгууллагууд: Mobicom, Unitel зэрэг үүрэн телефоны опператорууд, банкууд, MCS, APU, Женко группийн харъяа компаниуд, телевиз хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд болон бусад)





3. Судалгааг хэрэгжүүлэх байгууллагуудад ямар шаардлага тавьдаг вэ?

3.1 3 ба түүнээс дээш жил тогтвортой үйл ажиллагаа явуулсан байх
3.2 Татварын газарт тайлан гаргаж өгдөг байх
3.3 Магистр ба түүнээс дээш зэрэгтэй судлаачидтай байх (Судлаачид нь гадаадад зэрэг хамгаалсан бол давуу тал олгох нь бий)
3.4 Англи болон бусад шаардлагатай хэлээр төсөлтэй холбоотой асуудлаар харилцах өргөн боломжтой байх
3.5 Олон улсын байгууллагууд төсөл хэрэгжүүлэгч ихэнх байгууллагуудыг ТББ байхыг шаарддаг бол бизнесийн байгууллагууд судалгааны компанид илүү ач холбогдол өгдөг
3.6 Төслийг хэрэгжүүлэхэд байр сууц, техник хэрэгслийн хүчин чадал сайтай байх
3.7 Бусад

4. Судалгааны төслийн бүтэц, агуулга

4.1 Нүүр хуудас 1 нүүр (Нүүр хуудсан дээр судалгааны сэдэв, судалгааг хэрэгжүүлэх байгууллага эсвэл судлаачийн нэр (удирдагчтай бол оруулах), хаяг, орон нутгийн нэр, огноо зэрэг байх)
4.2 Гарчиг 1-нүүр (Цэгцтэй, дугаартай байх)
4.3 Төслийн талаарх ерөнхий мэдээлэл – 1 нүүр (Үүнийг хүснэгтэлж харуулах боломжтой бөгөөд Төслийн нэр, зорилго, захиалагч байгууллага, хэрэгжүүлэгч байгууллага, үйл ажиллагааны хүрээ, төслийг хэрэгжүүлэх хугацаа, төслийн нийт хөрөнгө оруулалт, судалгааны баг ба судлаач, төслийг хэрэгжүүлэгч байгууллагын зүгээс хариуцсан ажилтан, холбоо барих утас, хаяг зэрэг мэдээллийг оруулна)
4.4 Хураангуй 1-2 нүүр (Юуны өмнө хураангуй нь төслийн товчлол биш гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Хураангуй хэсэг төслийг бүрэн утгаар нь төлөөлж чадахуйц байх хэрэгтэй. Судалгааны төслийн зорилго, гол үр дүн, ач холбогдол, түүнд хүрэх арга замууд, төслийг хэрэгжүүлэх хугацаа, баг зэргийн талаар сайн мэдээлэл өгч хөрөнгө оруулагчдыг ятгахад чиглэсэн байх)
4.5 Төслийн танилцуулга 3.5-5 нүүр (Судлагдахуун 1 нүүр, судлагдсан байдал 1-1.5 нүүр, судалгааны хэрэгцээ 1-2 нүүр, таамаглал 0.5 нүүр)
4.6 Судалгааны арга зүй 2.75-3.75 нүүр (Судалгааны зорилго 0.25 нүүр, зорилт 0.5 нүүр, судалгааны дизайн 2-3 нүүр)
4.7 Судалгааны аргачлал 2.5-3.5 нүүр (Судалгааны хамрах хүрээ ба түүвэр 1 нүүр, судалгааны мэдээлэл бүрдүүлэх арга 1-2 нүүр, судалгааны мэдээлэл боловсруулах арга ба судалгааны мэдээлэл боловсруулах программ 0.5 нүүр)
4.8 Төслийн удирдлага зохион байгуулалт 1 нүүр
4.9 Төслийн хяналт ба үнэлгээ 1 нүүр
4.10 Үйл ажиллагааны төлөвлөгөө 1 нүүр
4.11 Төсөв 2 нүүр
4.12 Ном зүй 1 нүүр
4.13 Хавсралт (Хүснэгт, график, зургийн жагсаалт болон бусад) 1-3 нүүр
4.14 Төсөл нь нийт 19.75-26.25 нүүр буюу дунджаар 10-15 хуудас байх

5. Төсөл бичих ур чадвар ба бусад санамж

5.1 Үг, үсгийн алдаагүй байх
5.2 Шинжлэх ухааны ойлголт хэллэгийг зөв хэрэглэсэн байх
5.3 Хэл найруулга сайн байх
5.4 Ишлэл зүүлт хэрэглэсэн байх
5.5 Хуудасны тохиргоо зөв байх (Хуудасны хэмжээ: A4; хуудасны захаас текст хүртэлх зай: баруун 3 см, бусад -2 см,2 см,2 см; Үсгийн фонт: Times new roman, Arial, Tahoma; Үсгийн хэмжээ: 12; Мөр хоорондын зай: single буюу 1)
5.6 Төслийн бүх хуудас дугаартай байх
5.7 Уйтгартай нуршуу бичлэгээс татгалзаж схем, зураг, график дүрслэл, хүснэгт зэргийг оновчтой хэрэглэх
5.8 Зураг, хүснэгт, графикийн жагсаалт хийх, дугаартай байх
5.9 Monkey-оос аль болох татгалзаж Unicode ашиглан бичих (Хэрэв Mонкеу хэрэглэн бичсэн бол Monkey-оос Unicode руу тусгай программаар хөрвүүлэх боломжтой байдаг)
5.10 Төслийн агуулга буюу гарчиг дугаартай байх
5.11 Судалгааны төслийн дизайн, гадаад өнгө үзэмж сайн байх (хэрэглэж буй өнгөний сонголт, зураг дүрслэлийн хэлбэр зэрэгт анхаарах)
5.12 Төслийн баримт бичгийг шаардлагатай бол PDF хэлбэрээр хадгалах
5.13 Төсөл бичих явцдаа чухал баримт бичгүүдээ олон хувь найдвартай хадгалах (CD, нэмэлт HARD DISK, интернэт зэрэгт)

6. Судалгааны төсөл бичих ажлыг зохион байгуулах (Тендерээр зарлагдсан шуурхай төсөл бичих сонирхолтой багуудад зориулав)

6.1 Судалгааны төслийг тендерийн хугацаа дуусахаас 1-2 хоногийн өмнө дуусгасан байхаар ажлаа төлөвлөх
6.2 Судалгааны төслийг ямар зорилго, үзэл санаагаар хэрхэн яаж бичих талаар багийн гишүүд болон шаардлагатай гэж үзсэн хүмүүсийг оролцуулан brain storming хийх
6.3 Хэлэлцүүлгийн үр дүнд үндэслэн төслийг ямар зохион байгуулалт, ажил үүргийн хуваарьтай бичиж дуусгах тал дээр зөвшилцөж, ажлаа төлөвлөх
6.4 Тухайн хэлэлцүүлгээс хойш төслийн явцад 2-3 удаа уулзаж зөвлөлдөх цаг төлөвлөх
6.5 Хэлэлцүүлэг хийхээс 1 өдрийн өмнө төслийн draft-ыг багийн гишүүд рүү цахим болон шаардлагатай бол хэвлэмэл хэлбэрээр илгээсэн байх
6.6 Бусад гарын дорх шаардлагатай материалуудыг хамгийн түрүүнд нямбай бэлтгэж тавьсан байх. Үүнд: Тендерт оролцох сонирхолоо илэрхийлсэн албан бичиг, байгууллагын танилцуулга, багийн гишүүдийн CV (цээж зурагтай байх), байгууллагын өмнө хэрэгжүүлсэн судалгааны тайлан 2 ширхэг (тухайн сэдэвтэй холбоотой бол сайн), байгууллагын санхүүгийн тайлан, цагдаагийн газрын тодорхойлолт, өмнө хэрэгжүүлсэн төслүүдийн талаарх захиалагч байгууллагуудын үнэлгээ дүгнэлт, дугтуй (шаардлагатай мэдээллийг бичиж тэмдэглэсэн байх), марк, application бөглөж бэлтгэх болон бусад шаардлагатай мэдээлэл байх.

Та санал шүүмжээ дараах хаягаар ирүүлээрэй:
tsogoo_tsogtbaatar@yahoo.com, contact@irim.mn, director@irim.mn

Цааш унших...

“7 сарын 1 ба Хүний эрхийн зөрчил” хэвлэлийн мониторинг

2008 оны 7 дугаар сарын 1-нд болсон үйл явдал нь Монгол Улс дахь анхны олон нийтийг хамарсан нийгмийн онцгой үзэгдэл байлаа. Олон нийтийг хамарсан аливаа нийгмийн үзэгдлийн улмаас хүний үндсэн эрх, эрх чөлөө зөрчигдөх магадлал өндөр байдаг. Иймээс хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлүүд өөрийн үүргээ гүйцэтгэн, иргэдэд мэдээллийг үнэн зөв, шуурхай хүргэж ажиллах нь хүний эрх зөрчигдөхөөс урьдчилан сэргийлэх, ард түмний хяналтыг дээшлүүлэх чухал ач холбогдолтой юм.

Нээлттэй нийгэм хүрээлэн, Глоб Интернэшнл зэрэг төрийн бус байгууллагуудын захиалгаар "I R I M" (айрим) судалгааны хүрээлэн нь “7 дугаар сарын 1-нд болон онц байдал зарласан, мөн түүний дараах өдрүүдэд Монголын хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлүүд мэргэжлийн түвшинд ажиллаж чадсан эсэх, ингэж ажиллахдаа хүний эрхийн асуудлыг хэрхэн тусгасан”-ыг судлах зорилгоор энэхүү мониторингийн судалгааг хийж гүйцэтгэсэн.
Мониторингийн хүрээнд 11 телевиз (МҮОНТ, UBS, MN-25, ТV5, ТV9, Eagle, NTV, ТМ, С1, SBN, ТV8), өдөр тутмын 4 сонины (Өдрийн сонин, Өнөөдөр, Зууны мэдээ, Ардчилал) 2008 оны 7 дугаар сарын 1-ээс 9-ний хоорондох 7 дугаар сарын 1-ний үйл явдалтай холбоотой нийтлэл, нэвтрүүлэгт агуулгын шинжилгээ хийсэн. Мониторинг хийхдээ мэдээллийн агуулгын хүрээ, эх сурвалжийн тэнцвэрт байдал ба төлөөлөл, баримт, үзэл бодлын зааг ялгааг гаргаж буй байдал зэрэг олон улсын сэтгүүл зүйн мэргэжлийн стандартуудыг ашигласан. Мониторингийн мэдээллийг цаг хугацааны дарааллаар нь
• 7 сарын 1-ний өдөр
• Онц байдлын үе (7 сарын 2-ноос 7 сарын 5-ныг дуустал)
• Онц байдал цуцлагдсаны дараахь үе (7 сарын 6-наас 7 сарын 9-нийг дуустал) гэсэн гурван ангиллаар харьцуулж гаргасан.
Ингээд мониторингийн үр дүнгээс танилцуулж байна.





Нэг. 2008 оны 7 сарын 1-ээс 9-ний хугацаанд мониторингд хамруулсан телевиз сонины нийт нэвтрүүлгийн цаг, нийтлэлийн талбай

• Мониторингид хамруулсан телевизүүдийн нэвтрүүлгийн цаг

2008 оны 7 дугаар сарын 1-ээс 9-ний хооронд буюу нийт 9 хоногийн хугацаанд судалгаанд хамруулсан 11 телевизээр нийт 709 цагийн нэвтрүүлэг цацагджээ .
7 сарын 1-ний өдөр судалгаанд хамруулсан телевизүүдээр нийтдээ 144 цагийн нэвтрүүлэг гарсан. Онц байдалын хугацаанд зөвхөн МҮОНТ ажиллаж байсан бөгөөд тус телевиз нь хоногт 17-18 цагийн нэвтрүүлэгтэй байжээ. Онц байдал цуцалсны дараа судалгаанд хамрагдсан бусад телевизүүд хэвийн байдлаар ажиллаж эхэлсэн байна. 7-р сарын 5-аас 9-ний өдрүүдэд UBS, TV5 хоногт дунджаар 18 цаг; TV9 телевиз 17 цаг; МҮОНТ, Eagle, MN25 телевизүүд 16 цаг; С1 телевиз 15 цаг; NTV, SBN, TV8, TM телевизүүд 6-7 цагийн нэвтрүүлэгтэй байжээ.



• Мониторингид хамруулсан сониний зай талбай

Судалгаанд хамрагдсан “Өдрийн сонин”, “Ардчилал”, “Зууны мэдээ”, “Өнөөдөр” сонинуудад 7-р сарын 1-ээс 9-ний өдрүүдэд болох 9 хоногийн хугацаанд хэвлэгдсэн дугааруудад нийт 942192 см2 талбайд мэдээлэл нийтлэгджээ. (7 дугаар сарын 1-ний дугаарын мэдээлэл нь өмнөх өдрийн буюу 6 дугаар сарын 30-ны мэдээлэл гэдгийг анхаарна уу)


Хоёр. 7 сарын 1-ний үйл явдлыг тухай мэдээллийн хувийн жин

• Телевизүүдийн нэвтрүүлгийн цагт эзлэх хувь

Энэ үзүүлэлт нь телевизүүд 7 сарын 1-ний үйл явдал болон түүний үр дагавараар бий болсон асуудлуудад хэр анхаарал хандуулж байсныг харуулна.








• Сонинуудын талбайд эзлэх хувь

Судалгаанд хамрагдсан сонинууд 7-р сарын 2-оос 9-ний хооронд хэвлэгдсэн дугааруудынхаа нийт талбайн 12.6 хувийг (118716 см2) 7 дугаар сарын 1-ний үйл явдалтай холбоотой мэдээлэлд зарцуулсан байна. Сонинуудын уг үйл явдалтай холбоотой нийтлэлд зориулсан талбайн хэмжээ нь харьцангуй тэнцвэртэй байгаа ба тус сонины нийтлэлийн нийт талбайтай нь харьцуулбал “Ардчилал”, “Зууны мэдээ” сонинууд 7 дугаар сарын 1-ний үйл явдалтай холбоотой сэдэвт харьцангуй илүү ач холбогдол өгчээ.



Гурав. 7 сарын 1-ний үйл явдалтай холбоотой мэдээллийн сэдэв, агуулга
7 сарын 1-ний үйл явдалтай холбоотой мэдээллийн агуулга, сэдвийг тоймлон авч үзвэл, телевиз нөхцөл байдалтай холбогдуулан авсан арга хэмжээ - нөхцөл байдал - үр дагавар гэсэн эрэмбээр, харин сонин нөхцөл байдлын шалтгаан - нөхцөл байдал - түүнтэй холбогдуулан авсан арга хэмжээ гэсэн эрэмбээр асуудалд ханджээ. Ерөнхийд нь дүгнэвэл, телевиз зөрчилт байдалтай холбоотойгоор авсан арга хэмжээнд, харин сонин зөрчилт байдлын учир шалтгаанд анхаарлаа хандуулжээ




• Үйл явдлын шалтгаан

Телевиз зөрчилт байдлын шалтгаанд нийт мэдээллийнхээ 19.6 хувь, сонин 30.5 хувийг зориулсан. Нийт мэдээлэлд МАХН, О.Магнай, Ж.Батзандан нар буруутай гэсэн мэдээлэл давамгайлж байв.

Мониторингид хамрагдсан телевизийн сувгууд 7 сарын 1-ний өдрийн нэвтрүүлэгтээ тухайн хэрэг явдлын шалтгааныг, энэ бол нийгмийн суурь асуудал байсан, цагдаагийн талаар иргэд сөрөг хандлагатай байсан, сонгуулийн үр дүн нийгмийн хүлээлттэй зөрчилдсөн, МАХН сонгууль будлиантуулсан, АН-ын, мөн түүний дарга Ц.Элбэгдоржийн турхиралт байсан, О.Магнай, Ж.Батзандан нарын зохион байгуулсан үймээн, “Иргэний эвсэл”, БНН зохион байгуулсан, МАХН өөрөө зохион байгуулж, байраа шатаалгасан, цагдаагийн байгууллага шаардлагатай арга хэмжээ авч хэрэгжүүлээгүй, Сонгуулийн ерөнхий хороо муу ажилласан, МАХН,АН хоёулаа буруутай, иргэд буруутай, Н. Энхбаяр буруутай, хятадууд турхирсан гэх мэтээр 16 янзаар тайлбарлажээ.

МҮОНТ дангаараа ажллаж байсан онц байдлын үед үйл явдлын шалтгааны тайлбар 8 болон хоёр дахин буурч, эфирийн цагийн хамгийн их хувийг О.Магнай, Ж.Батзандан нарын зохион байгуулсан үймээн (22.6 хувь), “Иргэний эвсэл”, БНН зохион байгуулсан ( 18.4%) гэсэн мэдээлэл эзэлж байсан бол Магнай, Жаргалсайхан нар хяналтаа алдсан, алга болсон, дэврээсэн гэсэн агуулгатай мэдээлэл нь бусад шалтгаантай адил 11 хувийг эзэлжээ. Мөн МоАХ буруутай, сонгуулийн үр дүн нийгмийн хүлээлттэй зөрчилдсөн гэсэн мэдээл адилхан 7.1 хувь, Ийгл телевиз турхирч байна, Иргэний эвслийн зохион байгуулсан явдал гэх мэдээлэл 6 хувьтай байна.
Онц байдал цуцлагдсаны дараа тайлбарын тоо нэмэгдэж, 14 болон цагдаагийн талаар иигэд сөрөг хандлагатай байсан, АН-ын турхиралт, Н.Энхбаяр буруутай, хятадууд турхирсан зэрэг тайлбар хасагдаж, Засгийн газар харуцлагагүй ажилласан, Монгол Улсын баялгийн төлөөх тэмцэл, байдал хяналтаас гарсан гэх мэт тайлбар шинээр нэмэгджээ.

• Үйл явдлын нөхцөл нөхцөл байдал

Ийм мэдээлэлд телевиз 20.7 хувь, сонин 23.8 хувийг зарцуулжээ. Үүнд жижиг намууд, жагсаалд оролцогсдын сөрөг үйлдлийн талаарх мэдээлэл давамгайлсан байна.

• Үйл явдлын үр дагавар

Үр дагаварын тухай мэдээлэлд телевиз 20.5 хувь, сонин 14.1 хувийг зориулжээ. Телевиз соёлын өв устсан, харин сонин хүний амь нас эрсэдсэн талаар илүү анхаарчээ.

• Үйл явдалтай холбогдуулан авсан арга хэмжээ

Авсан арга хэмжээний тухай мэдээлэл телевизэд 24.6 хувь, сонинд 16.2 хувийг эзэлж байна. Аль аль нь дээлэхдээ онц байдал зарласан тухай илүү анхаарчээ.

• Хүний эрхийн асуудал

Телевиз 14.2 хувь, сонин 15 хувийг хүний эрхийн асуудалд зориулсан нь хамгийн бага
байна.

Дөрөв. ХМХ-үүд 7 сарын 1-тэй холбоотой мэдээлэл хийхдээ баримт, үзэл бодлыг заагласан байдал

ХМХ-үүд олон нийтэд хүргэсэн мэдээллийнхээ дийлэнх (телевиз 67.4 хувь, сонин 76.2 хувь) хувьд баримтад түшиглэсэн байсан нь мэргэжлийн стандартыг хангасан дэвшилттэй үзүүлэлт байлаа.



Тав. ХМХ-үүд 7 сарын 1-тэй холбоотой мэдээлэл хийхдээ эх сурвалжийн тэнцвэрийг хангасан байдал
Мэргэжлийн сэтгүүл зүйд хоёр ба түүнээс дээш эх сурвалж ашиглаж, төлөөллийг адил тэнцүү хангавал мэргэжлийн хэм хэмжээг хангасан, мэдээлэл тэнцвэртэй болсон гэж үздэг.

• Эх сурвалжийн тоо

Мэдээллийн эх сурвалж дунджаар 1, тухайлбал телевизэд 1.2, сонинд 1.5 байсан нь мэдээлэл өрөөсгөл байсныг харуулж байна.



• Эх сурвалжийн төлөөлөл

ХМХ-үүд албаны хүмүүсийн байр суурийг түлхүү дамжуулсан байна. Ингэснээр сурвалжийн төлөөллийн тэнцвэр алдагдаж, сонирхлын (хараат бус шинжээч, төрийн бус байгууллага гэх мэт), мөн үр дагавар хүртэгсэд (энгийн иргэд, хохирогчдын гэх мэт)-ийн дуу хоолойг орхигдуулан, нийгмийн олон талт, янз бүрийн үзэл бодлыг тусгах мэргэжлийн хэм хэмжээ алдагджээ.



Телевизийн суваг тус бүрээр харьцуулбал, МҮОНТ-д албаны буюу төрийн байгууллагын эх сурвалж, MN25, UBS, TV5, TV9 сувагт улс төрийн нам, хүчин, NTV, SBN, TV8 сувагт мэргэжилтэн, шинжээч, С1, Ийгл, TV8 сувагт иргэдийн төлөөлөл давамгайлжээ.

Зургаа. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл Хүний эрхийн зөрчлийн тухай мэдээлсэн байдал
Долоон сарын нэгний үйл явдалтай холбоотой нийт мэдээллийн хувийн жинг авч үзвэл, хүний эрхтэй холбоотой мэдээлэл телевизэд 14.2 (15 цаг) хувь, сонинд 10.4 (12347 см2) хувь эзэлсэн байна. Ийм мэдээлэл 7 сарын 1-ний өдөр дөнгөж 0.4 хувьтай байсан бол онц байдлын үеэр 11.1 хувь, онц байдлын дараа 22.8 хувь болж, бараг 57 дахин нэмэгджээ.

• Хүний эрхтэй холбоотой нийт мэдээллийн 97,3 хувийг хүний эрхийн зөрчил гарсан тухай мэдээлэл эзэлж байна.
• “Хүний эрхийн зөрчил гараагүй” гэсэн мэдээлэл 2.7 хувийг эзэлсэн байна. Үүнийг Хүний эрхийн комисс, Цагдаагийн байгууллага, Улсын Мөрдөн байцаах газар, УИХ-ын Хүний эрхийн дэд хороо, МАХН, зарим иргэн хэлжээ. Харин хүний эрхийн чиглэлээр ажилладаг ТББ-ууд, иргэний хөдөлгөөн, өмгөөлөгч, хохирогчдын ар гэрийнхэн, зарим нам эвсэл “ Хүний эрхийн зөрчил ихээр гарч байна” гэсэн дүгнэлт өгч, мэдээлэл хийжээ
• “Хүний эрх зөрчигдөөгүй” гэсэн мэдээлэл 7 сарын 1-ний өдөр гараагүй, харин онц байдал тогтсон буюу МҮОНТ ажиллаж байх үед 14,8 хувьтай байжээ. Онц байдлын дараахь дөрөв хоногийн ийм мэдээлэл 85,2 хувь хүрч, эрс нэмэгджээ
• Телевизээр дамжуулсан хүний эрхийн тухай нийт мэдээллийн 28 хувийг Ийгл телевиз, 25 хувийг С1 телевиз, 22 хувийг МҮОНТ бүрдүүлж байна. Зөвхөн энэ гурван сувгийн хүний эрхийн тухай мэдээлэл 7 сарын 1-ний үйл явдалтай холбоотой нийт мэдээллийн 75 хувийг эзэлжээ.
• Өдөр тутмын сонинуудад нийтлэгдсэн хүний эрхийн нийт мэдээллийн 44 хувь нь “Өдрийн сонин”-д нийтлэгдсэн нь хамгийн өндөр үзүүлэлт болж байна.
• Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд хүний эрхийн зөрчлийн нийт 30 орчим төрлийн зөрчлийн тухай мэдээлжээ. Үүнээс баривчлагдсан иргэдэд цагдаа, хүчний байгууллагын зүгээс бие махбодын дарамт учруулах явдал байгаа тухай мэдээллийн 21.4 хувийг телевиз, 22.2 хувийг сонин мэдээлсэн нь хамгийн их яригдсан сэдэв байв. Харин нас барсан, шархадсан, баривчлагдсан хүмүүсийн эр гэрийнхэнд хэлж дуулгаагүй, өвчтэй хүн хоригдож байгаа, цагдаа, иргэдээс мөнгө, эд зүйл авсан, хөгжлийн бэрхшээлтэй/оюуны хомдолтой хүнийг баривчилсан тухай мэдээлэл хамгийн бага буюу тус бүр 0.1 хувийг эзэлжээ.
• ХМХ-үүд хүний эрхийн зөрчлийн тухай мэдээлэхдээ үзэл бодлоос илүү баримтад түшиглэн, эх сурвалжийн тоо, төлөөллийг харьцангуй мэргэжлийн түвшинд хангасан хэдий ч агуулгын хувьд авч үзвэл, хүний эрхийн зөрчлийн тухай бодитой мэдээлэл хүргэж чадаагүй байна. Тухайлбал:
 Хүний эрхийн зөрчлийн тухай мэдээллийн эх сурвалжийг авч үзвэл, телевизийн сувгууд дунджаар нэг эх сурвалж ашиглан мэргэжлийн стандартаа зөрчсөн байна. Харин TV9 сувагт эх сурвалжийн тоо тэнцүү байлаа
 Сонин дунджаар хоёр эх сурвалж ашиглаж, сонин мэргэжлийн стандартаа хангажээ. “Өдрийн сонин”-д бусдаас илүү тэнцүү тооны эх сурвалж ашигласан байна.
 ХМХ-үүд хүний эрхийн зөрчлийн тухай мэдээлж, сурвалжлахдаа эх сурвалжийн төлөөллийг харьцангуй тэнцвэртэй ашигласан байна. Телевизийн хувьд, эх сурвалжийн 23.5 хувь нь албаны, 22.9 хувь нь ТББ, холбоодын, 21.4 хувь нь иргэдийн төлөөлөл байв. Сонины эх сурвалжийн 24.7 хувь нь албаны, 38.4 хувь нь иргэдийн төлөөлөл байв
• Хүний эрхийн зөрчлийн тухай мэдээлэлийн агуулга, сэдэвт шинжилгээ хийж үзэхэд, нийт 30 төрлийн зөрчил нийтлэгдсэн байв. Тухайлбал, баривчлагдсан иргэдийг цохиж зодох зэргээр бие мах бодын эрүү шүүлтийн хэлбэр (21,4 хувь), Насанд хүрээгүй хүүхэд, жирэмсэн эмэгтэйчүүдийг албадан баривчилж, зодож, хүнлэг бус хандсан (12,8 хувь), хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэний эрхийг зөрчсөн (10.5 хувь) зэрэг зөрчлийн тухай түлхүү мэдээлжээ. Тодруулбал, телевизүүд цагдаа, хүчний байгууллагын зүгээс зөрчилт нөхцөл байдалтай холбоотойгоор баривчлагдсан иргэдэд бие махбодын дарамт учруулах явдал гарч байгаа тухай мэдээллийг хамгийн олон давтамжтай нэвтрүүлсэн байна
• Онц байдлын үеэр ажилласан МҮОНТ-д мэдээллийн нэг эх сурвалж давамгайлж, төлөөллийн хувьд 58.2 хувь нь албаны хүмүүс байсан нь тэнд төрийн цензур үйлчилж, хүний эрхийн асуудалд зөвхөн төрийн байгууллагын байр суурийг дамжуулж байсныг нотолж байна.
• “Хүний эрх зөрчигдсөн” тухай иргэн, төрийн бус байгууллага, сэтгүүлчийн өгсөн зургаан мэдээлэл 7 сарын 1-ний өдөр телевизэээр цацагдсан бол онц байдлын үеэр төрийн бус байгууллагын төлөөллийн байр суурь 1.9 хувь, иргэдийн төлөөлөл 5.1 хувь болон буурч, онц байдал цуцлагдсаны дараа төрийн бус байгууллын төлөөл 27.6 хувь, иргэдийн төлөөллийн байр суурь 25 хувь хүрч нэмэгджээ. Нийт мэдээллийн 26.9 хувьд сэтгүүлч хүний эрхийн зөрчлийн тухай мэдээлсэн байна. Албаны эх сурвалжийн байр суурь 30.8 болж буурсан ч бусадтай харьцуулахад хамгийн их хэвээр байлаа. Телевизийн сувгаас Ийгл телевизэд эх сурвалжийн байр суурийг хамгийн тэнцвэртэй байв.
• Төрийн цензуртэй телевизийн ганц суваг ажиллаж байсан онц байдлын үеэр сонин иргэдийн дуу хоолойг түлхүү хүргэсэн байна. Иргэдийн төлөөллийн байр суурь сонинд нийтлэгдсэн хүний эрхтэй холбоотой нийт мэдээллийн 53,2 хувийг эзэлжээ
Хүний эрхийг дээдэлдэг ардчилсан нийгэмд ХМХ өөрөө хүний эрх зөрчихгүй байх хүмүүнлэг ёс, дэг журам үйлчилдэг. ХМХ, сэтгүүлчид нийтийг хамарсан, гэнэтийн, зөрчилт ийм үйл явдлын үеэр хүний эрх зөрчигдөхөөс урьдчилан сэргийлэх ёстой. Харамсалтай нь, манай ХМХ-д ийм соёл, дагаж мөрдөх журам дүрэм үгүй учир 7 сарын 1-ний өдөр, түүний дараа хүний эрхийг зөрчих явдал гарчээ.

Телевизүүд шууд сурвалжлага хийх, ярилцдага хийхдээ гэрч, хохирогсдын нүүрийг нууцлах, дуу хоолойг нь өөрчлөх зэрэг хувиргалтын арга ашигласангүй. Энэ нь ЦЕГ-ын албадлага, шаардлагаар телевизийн сувгуудаас авсан үйл явдлын бичлэгийг сэжигтэн, баривчлагсдын эсрэг ашиглах боломж олгосон байна. Телевизийн сэтгүүлчид цагдааг нотлох баримтаар хангах гэж бус олон нийтийг мэдээллээр хангах гэж үйл явдлыг сурвалжилдаг билээ.

Долоо. Онц байдлын үеийн МҮОНТ ба төрийн цензур

2008 оны 7 сарын 1-ний өдрийн Ерөнхийлөгчийн зарлигаар онц байдал тогтоосноос хойш дөрөв хоногийн хугацаанд МҮОНТ дангаар ажилласан билээ. Энэ хугацаанд төрөөс МҮОНТ-д хатуу цензурээ сэргээн тогтоож, төрийн удирдагад авсан юм. Ингэснээр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн дуу хоолойг боомилон, олон нийтэд хүрэх мэдээллийн олон ургальч чанар алдагдаж, улс төрийн хүрээнд дэх цөөнх, нийгэм дэх жирийн иргэн, эрдэмтэн, шинжээчдийн байр суурь дарагдаж, оюун санааны хүрээнд догматик, хандлага давамгайлж, нийгмийн шударга ёс алдагдахад хүргэсэн гэж үзэж байна.

МҮОНТ, 2008 оны 07 сарын 05-ны 00:11-00:21 цаг, 618 секунд
... Онц байдал цуцлагдлаа. Өнгөрсөн хугацаанд МҮОНТ нь Онц байдлын тухай хуульд захирагдаж Үндэсний Аюулгүй байдлын Шуурхай штабын шууд удирдлаган дор тус штабын мэдээлэлд үндэслэн мэдээллээ дамжуулж байсан ...
Төрийн хяналттай өдрүүдэд МҮОНТ-ийн дэлгэцнээ гарсан эх сурвалжийн 51.1 хувь нь албаны буюу засгийн газрын төлөөлөл байв. Иргэд 4.1 хувь, төрийн бус байгууллагын төлөөлөл 3.2 хувийг эзэлсэн бол шинжээч, ажиглагч ердөө 0.1 хувьтай байлаа.
Үүссэн нөхцөл байдлын шалтгааны тухай МҮОНТ-ийн Долоон сарын нэгний өдөр, онц байдлын үеэр, онц байдал цуцлагдсаны дараахь дөрөв хоногийн мэдээлэлд цензур хэрхэн нөлөөлснийг доорхи хүснэгтээс харж болно.



7 сарын 1-ний өдөр тухайн нөхцөл байдалд сөрөг хүчин, тухайлбал иргэний эвсэл, БНН, түүний удирдагчид буруутай тухай мэдээлэл хамгийн ихдээ 5.5 хувь эзэлж байсан бол төрийн хяналт дор ажиллаж байсан онц байдлын үед үлэмж нэмэгдэн дээд тал нь 22.6 хувьд хүрсэн байна. Мөн Ийгл телевиз турхирч байгаа тухай мэдээлэл гарч, 6.3 хувийг эзэлжээ.



7 сарын 1-ний өдөр үүссэн нөхцөл байдлын шалтгааныг МАХН сонгууль будлиантуулсан (25.3%)-ны үр дагавар, Ардчилсан намын дарга Ц.Элбэгдоржийн турхиралтаас(14.4%) болсон гэсэн тайлбар зонхилж байсан бол онц байдлын үеэр хэд дахин буурч, онц байдал цуцлагдсаны дараа МАХН-ыг буруутгасан мэдээлэл давамгайлж, дараа нь сонгуулийн үр дүн нийгмийн хүлээлттэй зөрчилдсөн тухай тайлбар 10.4 хувьийг эзэлжээ.
Доорхи графикаас онц байдлын үеэр МҮОНТ үүссэн нөхцөл байдлын шалтгааны үр дагаврын тухай хэрхэн мэдээлсэнийг харж болно.



Энэ хэрэг явдлаас үүдэн цагдаа, гэмтэж бэртсэн тухай мэдээлэл 18.6 хувь эзэлжээ. Дараа нь соёлын өв шатсан (14.5%), хүний амь эрсэдсэн (11.2%) тухай мэдээлэл орсон байна. Сэтгүүлч гэмтэж, бэртсэн, МАХН-ын байрыг шатаасан, урлагийхан тоглолт хийж чадахгүйд хүрсэн, цагдаагийн зэвсэг хэрэгсэл хангалтгүй, бизнес нөлөөлсөн, Монгол Улсын нэр хүндэд муугаар нөлөөлж, жуулчдын тоо багасна гэх мэт 12 төрлийн мэдээлэл тус бүрийн эзлэх хувь таван хувиас доош байлаа.

Найм. Хэвлэл мэдээллийн эрх зүйн орчин

2008 оны 7 сарын 1-ний 23 цагт Монгол Улсын Ерөнхийлөгч 194 тоот зарлиг гаргаж, нийслэл Улаанбаатар хотын хэмжээнд 24 цагаас эхлэн дөрөв хоногийн хугацаатай онц байдал тотоосон билээ. Зарлигийн 4-р зүйлд “ Үндэсний олон нийтийн радио, телеизээс бусад телевизийн үйл ажиллагааг онц байдлыг цуцлах хүртэл зогсоох”-оор заасан юм. Ийнхүү зарлиг гаргахдаа 1995 оны 11 сарын 14-нд батлагдсан Онц байдлын тухай хуулийн 16-р зүйлийн 3 дахь хэсгийн 4-т “Олшруулах болон дуу авиаг чангаруулах техник хэрэгслийн ашиглалтыг хязгаарлах буюу хориглох, шаардлагатай бол түр хураан авах, олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэлд хяналт тогтоох, эсхүл онц байдлыг цуцлах хүртэл үйл ажиллагааг нь зогсоох” гэсэн заалтыг иш үндэс болгожээ.
Онц байдлын тухай хууль гарсан 1995 онд Монголд төрийн мэдлийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл давамгайлж байв. Үүнээс хойш Монголд хэвлэлийн эрх чөлөөг баталгаажуулах, төрийн мэдлийн ХМХ-ийг либеральчлах чиглэлээр чухал ахиц гарч, 1998 онд Хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хууль, 2005 онд Олон нийтийн радио, телевизийн тухай хууль батлагдсан билээ.
Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний хуулийн 2-р зүйлд“Хэвлэл мэдээлэлийн эрх чөлөө, хэвлэл мэдээлэлийн хэрэгслийн чөлөөт байдлыг хязгаарласан хууль батлан гаргахыг хориглоно”, 3-р зүйлийн 1-д ”…Төрөөс олон нийтийн мэдээллийн агуулгад хяналт /цензур/ тогтоохгүй” мөн 3-р зүйлийн 2-т “ Төрөөс ХМХ-ийн нийтлэх нэвтрүүлэх мэдээлэлд хяналт тавих байгууллага байгуулахгүй бөгөөд ийм хяналтын үйл ажиллагааг санхүүжүүлэхгүй”хэмээн тус тус заажээ.

Олон нийтийн радио телевизийн тухай хуулийн 4-р зүйлийн 1-д:” Олон нийтийн радио, телевиз үйл ажиллагаандаа хараат бус байх, бодит мэдээлэл олж авах иргэний эрхийг хүндэтгэх, олон ургальч үзэл, ил тод байдлыг эрхэмлэх, аж ахуйн нэгж, байгууллага, албан тушаалтан, хувь хүн, улс төрийн намын эрх ашгийг бус нийт үндэсний эрх ашгийг дээдлэх үндсэн зарчмыг баримтална” гэсэн байна. Мөн хуулийн 5 дугаар зүйлээр Олон нийтийн радио, телевизийн сурвалжлагч, редакцийн хараат бус байдлыг хангаж, нэг дэх хэсэгт: Олон нийтийн радио, телевизийн сурвалжлагч, редакци Үндсэн Хууль болон энэ хуулийн үзэл санаанд нийцсэн нэвтрүүлэг бэлтгэх, нийтийн хүртээл болгоход нь аж ахуйн нэгж, байгууллага, албан тушаалтан, хувь хүн, олон нийтийн радио, телевизийн удирдлага хөнлөнгөөс оролцох оролцох, нөлөөлөхийг хориглоно” гэжээ.
Ерөнхийлөгч зарлигийн дагуу онц байдлын арга хэмжээг хэрэгжүүлэх явцад МҮОНТ-аас бусад телевизийн үйл ажиллагааг зогсоож, МҮОНТ-ийн мэдээллийн агуулгад цензур тогтоосон нь дээр дурдсан хуулийг зөрчиж, Онц байдлын тухай хуулийн хуучинсаг заалтыг хэтрүүлэн хэрэгллэсэн гэж үзэж байна.

Ес. Ерөнхий дүгнэлт

2008 оны 07 сарын 1-ний өдрийн хэрэг явдал нь ардчилсан тогтолцоог сонгосоноос хойших монголын түүхэнд анх удаа олон нийтийг цочроосон, онцгой үйл явдал болж, нийгэмд зөрчилт нөхцөл байдал үүсгэсэн билээ.
1. Энэ үеэр монголын хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл жирийн өдрүүдээс илүү цагаар ажиллаж, 7 сарын 1–ний үйл явдалтай холбоотой мэдээллийг олон нийтэд шуурхай хүргэсэн.
2. Мониторингид хамрагдсан хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд (ХМХ) үүссэн байдлын шалтгаан, нөхцөл байдал, түүнтэй холбогдуулан авсан арга хэмжээ, үр дагаварт түлхүү анхаарсан байна. Ингэхдээ мэдээллийг өөр өөрийн өнцгөөр олон нийтэд хүргэсэн нь бодит мэдээлэл гэхээсээ илүү улс төрийн намуудын талцал, өөр өөр байр суурь, үзэл бодлын дуу хоолой болжээ. ХМХ-үүд 7 сарын 1-ний үйл явлын шалтгааныг гэхэд 16 янзаар тайлбарлажээ
3. Монголын хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн мэргэжлийн түвшинд дүн шинжилгээ хийхэд, 7 сарын 1-ний жагсаал цуглаан, түүний дараа үүссэн нөхцөл байдлыг мэдээлж, сурважлахдаа үзэл бодлоо тулгахаас илүү баримтад түшиглэсэн сайн талтай байна. Гэхдээ мэдээллийн эх сурвалжийн тоо, төлөөлөл, агуулга сэдвийн хувьд мэргэжлийн хэм хэмжээ алдагдсан тул үйл явдлыг мэдээлэхдээ тэнцвэртэй байж чадаагүй, өрөөсгөл, туйлширсан шинжтэй байсан гэж дүгнэж байна
4. ХМХ-ээр дамжсан 7 сарын 1-ний үйл явдалтай холбоотой нийт мэдээллийн хувийн жинд хүний эрхийн зөрчлийн тухай мэдээлэл хамгийн бага хувийг эзэлж байв. Хүний эрхийн тухай мэдээлэл ХМХ-д 7 сарын 1-ний өдөр 0.4 хувьтай байсан бол онц байдлын дараа 57 дахин нэмэгдэж, мэдээллийн эх сурвалжийн тоо, төлөөлөл харьцангуй тэнцвэржсэн хэдий ч агуулгын хувьд “хүний эрх зөрчигдсөн”, “хүний эрх зөрчигдөөгүй” гэсэн хоёр туйлд хуваагдан “хүний эрх зөрчигдөөгүй” гэсэн нь давамгайлсан байв
5. ХМХ-үүд хүний эрхийн тухай тусгахдаа мэдээллийн нэг сурвалж ашиглаж, ялангуяа онц байдлын үеэр эх сурвалжийн тэнцвэр хэт алдагдаж, төлөөллийн хувьд албаны байр суурь хэтэрхий давамгайлан хүний эрхийн зөрчлийн тухай мэдээлэл хэт туйлширсан байв. “Хүний эрх зөрчигдсөн “гэж үзэж байсан хүний эрхийн төрийн бус байгууллагын байр суурь ХМХ-д хоёр хувьд ч хүрээгүй байна
6. Хүний амь эрсэдсэн тухай МҮОНТ анх удаа мэдээлсэн байна. Энэ тухай мэдээлэл сонинуудад телевизээс илүү байжээ
7. Хүний эрхийн тухай бага мэдээлэлд хүний эрхийн зөрчил гарсан тухай мэдээлэл 97.2 хувийг эзэлж, нийт 29 төрлийн зөрчлийн тухай дурдсан байна. Ийм мэдээллийн бараг гуравны нэгийг сэтгүүлч өөрийн олсон баримтад түшиглэн түгээжээ. Энэ нь сэтгүүлчдийн хүний эрхийг хүндэтгэх хүсэл эрмэлзэл дийлэнх байсныг харуулж байгаа юм. Харин ийм мэдээллийг хязгаарлахад Онц байдал тогтоосон тухай Ерөнхийлөгчийн зарлиг, МҮОНТ төрийн хатуу хяналт дор ажилласан нь нөлөөлсөн гэж үзэж байна
8. Онц байдлын үеэр өдөр тутмын сонинууд иргэдэд ганцаас шилэх боломж (альтенатив эх сурвалж) олгон, иргэдийн дуу хоолойг нийгэмд түлхүү хүргэжээ.
9. Онц байдал тогтоох тухай Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар МҮОНТ-ээс бусад телевизийн үйл ажиллагааг дөрөв хоногийн хугацаатай зогсоон, олон нийтийн радио, телевизэд төрийн цензурыг сэргээн тогтоож, иргэдийн үзэл бодлоо илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх, чөлөөт, хараат бус хэвлэл мэдээллээр үнэн бодит, олон ургальч мэдээлэл хүлээн авах эрх, эрх чөлөөг үндэслэлгүйгээр хязгаарласан нь Монгол Улсад хэвлэлийн эрх чөлөө туйлын эмзэг байгааг харууллаа
10. 1995 онд батлагдсан Онц байдын тухай хуулийн “олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэлд хяналт тогтоох, эсхүл онц байдлыг цуцлах хүртэл үйл ажиллагааг нь зогсоох” тухай
зүйл заалтыг хэтрүүлэн ашиглаж, 1998 оны Хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хууль, 2005 оны Олон нийтийн радио,телевизийн тухай хуулийн зохих зүйл заалтыг зөрсөн гэж үзэж байна

Арав. Зөвлөмж

7 сарын 1-ний үйл явдалтай холбоотой хэвлэл мэдээллийн мониторингийн дүгнэлтэд үндэслэн дараахь зөвлөмжийг гаргаж байна. Үүнд:

УИХ-д:

 Онц байдлын тухай хуульд олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд хяналт тогтоох тухай зүйл заалтыг Хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хуульд нийцүүлэн өөрчлөх
 Олон нийтийн радио, телевиз онц болон дайны байдлын үеэр мэдээлэл, сурвалжлах өөрийн журамтай байхаар ОНРТ-ийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах

ХМХ, сэтгүүлчдийн мрэгжлийн эвлэл холбоодод:

 Зөрчилт байдлын үед сэтгүүлчдийн баримтлах зарчим боловсруулж мөрдөх
 Иргэдийн дуу хоолой болж, тэдний эрх ашигт үйлчилдгийн хувьд зөрчилт байдлын үед гарч болзошгүй хүний эрхийн зөрчлийн баримтыг илрүүлэх, бодитой мэдээлэх, болзошгүй зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэхэд анхаарах
 Хүний эрхийн асуудлыг мэдээлэх, сурвалжлахад сэтгүүлчдийн баримтлах зарчмыг баталж, мөрдөх

Цааш унших...

XX зууны социологийн ТОП 10 ном

1998 онд Монтералд Олон Улсын Социологийн Холбоо (ОУСХ), Социологийн Дэлхийн Конгрессын чуулга уулзалт болсон бөгөөд уулзалтын чухал зорилтын нэг нь XX зууны социологийн уламжлал, хөгжлийн талаар хэлэлцэх явдал байсан юм. Энэхүү үйл ажиллагааны хүрээнд ОУСХ, Конгрессын Хөтөлбөрийн Хороо 1987 онд социологичдод хамгийн их нөлөө үзүүлсэн XX зууны ТОП 10 номыг тодорхойлох санал асуулгын судалгаа явуулжээ. ОУСХ-ны гишүүд социологичдоор тэдний ажилд хамгийн нөлөөтэй байсан XX зуунд хэвлэгдсэн 5 номыг нэрлүүлэх аргаар судалгааг авчээ. Тус судалгаанд ОУСХ-ны нийт гишүүдийн 16 хувь (2785-аас 455) нь хамрагдсан байна.

Ингээд судалгааны үр дүнд XX зууны социологийн ТОП 10 номны жагсаалтыг Германы социологич Макс Веберийн “Нийгэм ба эдийн засаг” бүтээл шалгарчээ.



XX зууны ТOП 10 ном

1. Макс Вебер - Эдийн засаг ба нийгэм (Economy and Society)-20.9%
2. Чарлес Милс - Cоциологийн сэтгэлгээ (The Sociological Imagination)-13.0%
3. Роберт Мертон - Нийгмийн онол ба нийгмийн бүтэц (Social Theory and Social Structure)-11.4%
4. Макс Вебер - Протестант ёс зүй ба капитализын оюун санаа - The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism)-10.3%
5. П.Л.Бергер болон Т.Лукман - Бодит байдлын нийгмийн байгууламж - (The Social Construction of Reality)-9,9%
6. Пэйр Бюрдэ - (Distinction: A Social Critique of the Judgment of Taste)-9.5%
7. Норберт Элайс - Иргэнших үйл явц (The Civilizing Process)-6.6%
8. Хэйбермас - Харилцан үйлдлийн онол - (The Theory of Communicative Action)-6.4%
9. Т.Парсонс - Нийгмийн үйлдлийн бүтэц - (The Structure of Social Action)- 6.2%
10. Эрвин Гоффман - (The Presentation of Self in Everyday Life)-5.5%

Судалгааны явцад социологичдын үзэл бодол тэдний нас, хүйсээр ялгаатай байв. Тухайлбал эмэгтэй социологичдын хувьд хамгийн их нөлөө үзүүлсэн эхний 10 номын жагсаалтад Жорж Герберт Мидийн “Оюун ухаан, би ба нийгэм” (Mind, Self and Society), Антони Гидденсийн “Нийгмийн үндсэн хууль” (The Constitution of Society), Норберт Элайс (The Civilizing Process: Power and Civility), Майкл Фокалт (Discipline and Punish) бүтээлүүд багтсан бол эрэгтэй социологичдод хамгийн их нөлөөлсөн 10 номын жагсаалтанд Э.Дюрхэймийн “Шашины амьдралын энгийн хэлбэрүүд” (The Elementary Forms of Religious Life) бүтээл тус тус орсноороо ерөнхий жагсаалтаас ондоо байжээ.

Мөн 45 хүртэлх насны социологичдод Улрич Бэкийн “Эрсдэлт нийгэм” (Risk Society ), Хэйрри Бравермэн “Хөдөлмөр ба монополь хөрөнгө” (Labour and Monopoly Capital), 45-55 насны социологичдод Антони Гидденсийн “Нийгмийн үндсэн хууль” (The Constitution of Society), Имануэл Валлерстэйн “Орчин үеийн Дэлхий - Систем” (The Modern World-System), Э.Дюрхэймийн “Шашины амьдралын энгийн хэлбэрүүд” (The Elementary Forms of Religious Life), Жорж Герберт Мидийн “Оюун ухаан, би ба нийгэм” (Mind, Self and Society), В.Моор “Дарангуйлал ба ардчилалын нийгмийн гарал үүсэл” (The Social Origins of Dictatorship and Democracy), 55-аас дээш насны социологичдод Жорж Герберт Мидийн “Оюун ухаан, би ба нийгэм” (Mind, Self and Society), Т.Парсонын “Нийгмийн систем” (The Social System), Георги Зиммел “Социологи” (Sociology), Э.Дюрхэймийн “Шашины амьдралын энгийн хэлбэрүүд” (The Elementary Forms of Religious Life) номууд тус тус нөлөөлжээ.
Судалгаанд оролцогчид нийтдээ социологийн 978 ном нэрлэсэн байна. Энэ талаар та дараах холбоосон дээр дарж дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.
http://www.isa-sociology.org/books/vt/books_01.htm

Цааш унших...

"Энтропийн шинжилгээний арга" - сүүлийн хэсэг /Г.Цогтбаатар/

Энтропийн шинжилгээ хэрхэн хийх талаар бичсэн өмнөх нийтлэлээ үргэлжилүүлэн танилцуулж байна. Ойлгомжгүй зүйл гарвал tsogoo_tsogtbaatar@yahoo.com хаягаар тодруулга авч болно.

3. Бүлгүүд нэг төрөл болж чадаагүй учраас хамгийн их мэдээлэлтэй хос шинж тэмдгийг илрүүлэх алхмуудыг гүйцэтгэе

Алхам 7. Юуны түрүүнд шинжүүдийн гурвалаар тархалтын цуваа байгуулна.

(+)(+)(+)- 1,2,3 гэсэн шинжүүдэд (Социологи-1,2,3 гэсэн гурван сэтгүүл гурвуулаа байгаа оюутнуудын тоо) бүгдэд нь эерэг хариулт өгсөн оюутнуудын тоо гэх зэргээр уншина. Энэхүү тархалтын цувааг байгуулахдаа өмнө өгүүлснээр SPSS16 программын Analyse - Descriptive staticticis – Crosstabs командаар гүйцэтгэхээ анхаараарай.

Алхам 8. Дөрвөн шинж тэмдгээр гурвал үүсгэхэд 123, 124, 134, 234 гэсэн дөрвөн гурвал үүснэ. Гурвалын тоог бид

гэж бодож болно.

Алхам 9. Мөн өмнө хос шинж тэмдгүүдийн энтропийг олсоны адилаар гурвалын энтропийг бодно.

Үр дүнг өмнөх хүснэгтэн мэдээлэлтэй хамтатган бичвэл:

Алхам 10. Бидний дараагийн алхам бол мөн л хос шинж тэмдгийн адилаар гурвалын энтропийн давхцлын утгыг олно. Ингээд дараах томъёогоор

томъёонд орлуулан хамгийн их гарсаныг нь бусдыгаа тодорхойлох хамгийн их мэдээлэлтэй хос шинж тэмдэг гэж үзнэ.

Бодолтыг эхлэхээс өмнө бид нэг зүйлийг ойлгох хэрэгтэй. Энэ нь томъёоны асуудал юм. Өмнө нь бид (1,2), (1,3),(1,4),(2,3),(2,4),(3,4) гэсэн зургаан хослолыг бодсон шүү дээ. Одоо бид 6 хослолтойгоо, хослолд ороогүй хоёр шинж тэмдгээр нь гурвал үүсгэх хэрэгтэй боллоо. Бодлогын үр дүнд 12 гурвал үүснэ. Энторопийн давхцалыг олох томъёонд Эхний (1,2) гэсэн хослолд 3 болон 4 ороогүй учраас энэ хоёр шинжтэй гурвалыг үүсгэнэ. Өөрөөр хэлбэл

болно. I=1, j=2, g=3 and g=4 гэж ойлгоно. Нэг хослол л хослолд ороогүй 2 шинж тэмдэгтэй гурвал үүсгэх учраас (нийт 6 хослол маань ) x (хослолд ороогүй 2 шинжээр үржигдээд)=12 гурвалын энтропийн давхцал бодогдоно гэсэн үг.

Одоо хамгийн их мэдээлэлтэй хос шинж тэмдгийг олъё

Алхам 11. Дээрх бодлогоос хамгийн их утга нь 0.084739 буюу Социологи 2 ба 4-р сэтгүүлийн хослол байна. Иймд Социологи 2 ба 4 сэтгүүл хамгийн их мэдээлэлтэй сэтгүүлүүд бөгөөд эдгээр сэтгүүл байгаа хүнд бусад сэтгүүл байдаг хэмээн үзэж болох юм. Ингээд бид дараах дөрвөн хэв маягийг үүсгэж болно. Үүнийг өмнө өгүүлснээр SPSS16 программын Analyse - Descriptive staticticis – Crosstabs командаар 2 болон 4 гэсэн шинж тэмдгүүдээр солбицуулан бүлэглэхээ санаарай.
1. Социологи-2 болон 4-р сэтгүүл аль аль нь байгаа оюутнууд – 8/34.8 хувь/
2. Социологи-2 байгаа 4-р сэтгүүл байхгүй оюутнууд – 0
3. Социологи-2 байхгүй 4-р сэтгүүл байгаа оюутнууд – 11/47.8 хувь/
4. Социологи-2 болон 4-р сэтгүүл аль аль нь байхгүй оюутнууд – 4/17.4 хувь/
Дээрх мэдээлэлд үндэслэн бүлэгт тохирох нэр оноож дараах гурван хэв маяг үүсгэж болох юм:
1. Социологи сэтгүүлийн хангамж сайн бүлэг – 34.8 хувь
2. Социологи сэтгүүлийн хангамжаар дундаж бүлэг –47.8 хувь
3. Социологи сэтгүүлийн хангамж муу бүлэг – 17.4 хувь

Алхам 12. Сүүлд нь бид дээрх байдлаар хэв маяг үүсгэх нь үндэслэлтэй эсэх буюу үүсгэсэн хэв маяг маань нэгэн төрөл болж чадсан эсэхийг шалгах ёстойгоо мартаж болохгүй.Өмнө нэг шинжээр бүлэглэсэн хүснэгтэд бусад шинжийн тохиолдох хамгийн их утгаар нь зохиосон ангиллын нэг төрөл байдлыг шалгах хүснэгтийг үүсгэсэн шиг, энэ удаа мөн хамгийн их мэдээлэлтэй гэж тооцоологдсон хоёр шинжээр бүлэглэсэн хүснэгтийг зохиож бусад шинжийн хамгийн их тохиолдох утгуудыг нь үлдээсэн хүснэгтийг зохино. (SPSS16 программын Analyse - Descriptive staticticis – Crosstabs!)

Хамгийн их тохиолдлын утгуудыг нь хараар тэмдэглэсэн байгаа нь харагдаж байна. Эдгээр утгыг нь үлдээвэл дараах хүснэгт үлдэнэ.

Алдааг дараах байдлаар бодно

Алдаа 0.141304 > 0. 2 учраас бидний үүсгэсэн ангилал маань нэгэн төрөл байдлыг хангаж байна гэж үзсэнээр энтропийн шинжилгээ дууна. Хэрэв алдааны түвшин стандарт хангаагүй бол бид цаашид шинж тэмдгийн гурвал, дөрвөлүүдийг бодох ёстой юм шүү социологич, судлаачдаа!

Цааш унших...