Хамтын зан төлөв /Г.Цогтбаатар/

2008 оны 07 сарын 01-нд Монголын нийгмийг цочироосон том үймээн болж өнгөрлөө. 5 хүний амь нас эндэж, олон арван хүн гэмтэж бэртэн, 60-70 тэрбум төгрөгийн хохирол учирчээ. Төрөөс онц байдал тогтоож, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн үйл ажиллагааг түр хаах хүртэлх арга хэмжээ авлаа. Үймээнийг зохион байгуулж, олон нийтийг гэмт үйлдэлд турхирсан хэмээн Ж.Батзандан, О.Магнай нарыг урьдчилан хорих газар саатуулан шалгаж байна. Нэгэнт үүссэн нөхцөл байдалд хууль, хяналтын байгууллагууд, улс төрийн нам хүчнүүд, иргэдийн аль аль нь туйлширсан үзэл, догматик хандлагаасаа татгалзаж асуудлыг аль болох олон аспектаар авч үзэн хамгийн шударга хувилбараар шийдээсэй хэмээн хүсч байгаа билээ. Тиймээс миний бие үүссэн нөхцөл байдлыг бага боловч зураглах үүднээс болж өнгөрсөн үйл явдлыг социологийн "хамтын зан төлөв"-ийн онолтой харьцуулан бичлээ.

Бөөн олны зан төлөв

Хүний зан төлөвийг "Стандартчлагдсан", "Стандартчлагдаагүй" хэмээн үндсэн хоёр туйлд хувааж болно. Энэхүү ангиллын үүднээс хамтын зан төлөв нь хоёр дахь ангилалд багтана. Иймд хамтын зан төлөвийг тодорхой бус, эсвэл заналхийлсэн нөхцөл байдлыг хүлээн авч буй бүлэг хүмүүсийн зохион байгуулалтгүй, урсгал төлөв байдал хэмээн тодорхойлдог. Социологич Жон Лофланд хамтын зан төлөвийг "Бөөн олны" болон "Олон түмний" хэмээн ялгасан байдаг. Бөөн хүмүүс нь бие биедээ нүүр тулж буй харьцангуй их тооны хүмүүс юм. ( Олон түмэн нь түүний эсрэг утгатай )

Иймд, 2008 оны 07 сарын 01-ний өдрийн тайван жагсаал, цуглаан сүүлдээ тонон дээрэмдэх, галдан шатаах, эмх замбараагүй үймээн болж хувирсан нь хамтын зан төлөвийн өвөрмөц хэлбэр болох "Бөөн олны зан төлөв" болохыг харуулж байна.

i
Хүмүүс бөөгнөрөх (цугларах) үйл явц, цуурхал

i
Цуурхал, цугларах үйл явц нь хамтын зан төлөвийг их хүч болгон хувиргадаг. Өөрөөр хэлбэл үймээн үүсхийн өмнө хүмүүс бөөгнөрөх, тэдний хооронд холбоо харилцаа үүсэхэд цуурхал, цугларах үйл явц чухал нөлөөтэй. Журамгүйдлийн тухай мэдсэн хүмүүс л тэнд очхыг эрмэлздэг. Машины дугуй чихрах, гудамжнаа хагарч буй шилний чимээ, хүмүүсийн орилох дуу энэ бүхэн хөндлөнгийн хүмүүсийн анхаарал татна. Хүмүүс сургаар, радио, телевизээр журамгүйдлийн тухай олж мэднэ. Хүмүүс нэгэн газар бөөгнөрч эхлэхэд хөнлөнгийн хүмүүс эхлээд үйл явдлын тухай юу ч мэдэхгүй байхдаа сонирхсондоо тэдэнтэй нийлдэг. Тэдгээр хүмүүст цуурхал юу болсон, мөн юу болохыг ойлгоход, тэрчлэн хаана, юу хийхийг ойлгоход тусалдаг. Харин цуурхал гэдэг бол албан ёсны эх сурвалжаар батлагдаагүй боловч үнэн хэмээн хүлээн авч буй баталгаа аж.

2008 оны 06 сарын 30-ны өдөр хэсэг залуус Сүхбаатарын талбай дээр цуглаж мэдээллийн хэрэгслээр сонгуулийн үр дүнтэй санал нийлэхгүй байгаагаа мэдэгджээ. Шөнийн 00:00 цаг гэхэд тэднийг дэмжигчид нэмэгдсээр 500 гаруй болсон байна. Энэхүү цуглааныг цагдаагийн хүчээр тараав. Мөн тэр орой NTV телевизээр "Иргэний эвсэл"-ээс нэр дэвшигч О.Магнай Сүхбаатарын талбай дээр шударга бус сонгуулийг эсэргүйцэх цуглаан зохион байгуулах тухайгаа мэдэгдэж, иргэдийг уриалсан юм. Маргааш нь буюу 2008 оны 07 сарын 01-ний өглөө 12:00 цагт "Dragon" төвийн өмнөөс О.Магнай, Б.Жаргалсайхан /БНН-ын дарга/ нараар толгойлуулсан жагсагчид Сүхбаатарын талбайг зорисон бөгөөд замд нь олон иргэд нэгдэж байжээ. Жагсаалын явцад Монголын ардчилсан холбоо, АН, Иргэний эвсэл (МНН, ИХН, МСДН), ИЗН, ҮШН, БНН, Эрс шинэчлэл хөдөлгөөн зэрэг МАХН-аас бусад бараг бүх нам, улс төрийн хүчнүүд нэгдсэн юм. Энэ талаар телевиз, мэдээллийн бусад хэрэгслээр шууд, шуурхай нэвтрүүлж байсан бөгөөд жагсагчид өргөжсөөр ойролцоогоор 12000 орчим хүн цугласан байсан. Энэ нь Улаанбаатар хотын нийт хүн амын 1-ээс илүү хувь бөгөөд статистикийн хувьд эмх замбараагүй байдал үүсгэхэд хангалттай хүч бүрдсэн байжээ.

i
Бөөн олны зан төлөв үүсэх шалтгаан
i

Хамтын зан төлөвийн тухай социологийн онолуудыг "иррациональ" болон "рациональ" хэмээн үндсэн хоёр бүлэгт хувааж үздэг. "Иррациональ" онолууд хамтын зан төлөв бүрэлдэх психологийн хүчин зүйлсийг гол болгодог. Энэхүү онолын гол төлөөлөгч Лебон "Халдварын онол"-доо хүмүүсийн психологи бөөн олны дунд орохоороо агшин зуур хувирдаг бөгөөд ухаалаг хүмүүс хүртэл галзуурсан араатан шиг болж, бөөгнөрөгсдөөс ангид бол ухаанд багтамгүй хэрэг үйлддэг гэж үзжээ. Мөн тэрбээр 1. Нэр мэдээгүй байгаа нь бөөгнөрөгсдийн дунд орсон хүнд хүч чадал нэмнэ, 2. Халдвар нь бөөгнөрсөн олны дотор нэгээс нөгөөд вирус адил тархана, 3. Бөөн олны дотор хүмүүс ховсдуулсан мэт амархан үнэмшиж итгэдэг болно. Тэд улайрсан тэргүүлэгчдийнхээ зааврыг дуулгавартай биелүүлнэ гээд нийгмийн шаарууд, эмгэг өвчтэй хүмүүс, нийгмийн доод давхрааныхан, гэмт хэрэгтнүүд, тэнүүлчид, ажилгүйчүүд л бөөн олныг бүрдүүлдэг гэж үзжээ.

"Рациональ" онолууд нийгмийн хүчин зүйлсийг гол болгодог. Олпортын "Ойртолтын онол" /Конвергенцийн/, Тэрнерийн "Хэм хэмжээ үүсэх онол", Школьникийн "Улс төрийн эсэргүйцлийн онол", Смелзерийн "Өсөн нэмэгдэх үнэт зүйлийн онол" зэрэг онолуудыг үүнд хамруулж болно. Школьникийн "Улс төрийн эсэргүйцлийн онол"-оор бөөн олны зан төлөв нь улс төрийн тэмцлийн хэлбэр юм. Нийтийн түрэмгий үйлдэлд оролцогч хүмүүсийн психологийн хүчин зүйлсийг харгалзахгүй авч үздэг. Тэд бол системд дургүйцсэн, улс төрийн талаар ухамсартай хүмүүс гэж үзнэ. Энэ үзлээр бол улс төрийн байр сууриа илэрхийлэх нийгмийн зөвшөөрсөн хэрэгсэл хэтэрхий үнэтэй нөхцөл дэх эцсийн арга хэмжээ юм. Доод ангийн болон мөн нийгмээс хасагдсан, бусад бүлгийн төлөөлөгчид албаны хүмүүстэй уулзах бололцоогүй байдаг. Ийм хэрэгсэл хэтэрхий үнэтэй байдаг учир тэд “байгууллагажаагүй” хамтын зан үйлдэлд татагдан орно гэжээ.

Харин Смелзерийн "Өсөн нэмэгдэх үнэт зүйлийн онол"-оороо хамтын зан төлөв нь нийгмийн орчныг өөрчлөх оролдлого хэмээн үзсэн. Түүний онол нэмүү өртгийн тухай эдийн засгийн баримтлалыг санагдуулдаг байна. Энэ баримтлалыг төмрийн хүдэр ган болж, тодорхой шат дамжлагатай явсаар эцэст нь авто машин болж хувирах жишээгээр тайлбарлаж болно. Үе шат болгонд автомашины өртөг нэмэгдэнэ. Бүх үе шат нь эцсийн бүтээгдэхүүнийг боловсруулахад шаардлагатай байдаг. Өөрөөр хэлбэл бэлэн автомашин бол хөдөлмөрийн эцсийн үр дүн бөгөөд түүний үнэ нэмэгдэж байгаа шинэ үе шат бүр нь эцсийн үр дүнг нөхцөлдүүлж буй нэг шалтгаан болдог. Тэрбээр 6 үе шатыг онцолсон байдаг. "Рациональ" онолыг баримтлагчид хамтын зан үйлд татагдан оролцогчид заавал нийгмийн доод давхарааныхан, ажилгүйчүүд, архичид, сэтгэцийн асуудалтай хүмүүс байдаг гэсэн "Иррациональ" онолыг эрс шүүмжилдэг.

Сүүлийн үеийн судалгаанууд ч "Иррациональ" онолын энэхүү баримтлалыг няцааж байгаа ажээ.

Эдгээр онолд өөр өөрийн давуу болоод сул талууд бий. Ямартай ч асуудлыг системээр нь харахад онол, арга зүй тусалдаг. Үймээнд нийгмийн бүх давхаргынхан их, бага хэмжээгээр оролцсон нь тодорхой бөгөөд үймээний шалтгаан нь зөвхөн психологийн бус, нийгмийн олон учир шалтгаантай ба ганц, нэг хувь хүн болоод намын балгаар үүссэн ч асуудал биш ажээ. Асуудлыг туйлшруулж улс төрийн зорилгоор нөлөө бүхий хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр нэг талыг барьсан мэдээлэл, захиалгат нэвтрүүлэг бэлтгэн олон давтамжтай цацаж, олон түмний сэтгэл зүйг өөрчилсний үндсэн дээр ганц нэгхэн хүнд бүхий л хариуцлагыг үүрүүлэх башир арга ажиглагдах болов. Цагдаа хүчний байгууллагууд, нам, олон нийт туйлширсан хандлагаасаа зайлсхийхийн тулд наад зах нь дараах хүчин зүйлсийг тооцож үзэх нь зүйтэй. (Миний хэлсэн хэлээгүй бусад хүчин зүйлийг гадуур хангалттай ярьж, цацаж буй тул тэдгээрийг дахин дурьдах нь илүүц хэмээн үзсэн болно) Үүнд:

- Нэгэн хүчин зүйл. 2008 оны УИХ-ын сонгуулийн урьдчилсан дүнгээр МАХН үнэмлэхүй ялалт байгуулах нь тодорхой болсон. Харин АН болон бусад улс төрийн хүчнүүд сонгуулийн өмнө хийгдсэн социологийн судалгаануудын үр дүн, нийгмийн энгийн ухамсарын түвшинд үүссэн хүлээлт, түүнчлэн сонгуулийн үеэр гарсан хууль бус үйл ажиллагаануудад үндэслэн сонгуулийн үр дүнг хүлээн зөвшөөрөөгүй бөгөөд нөлөө бүхий улс төрийн хүчнүүд МАХН-ыг луйвар хийсэн хэмээн мэдэгдсэн билээ. Үүний гол шалтгаан нь сонгуулийг зохион байгуулах үйл ажиллагааны ил тод, шударга байдал алдагдсан бөгөөд ялангуяа парламентад олонхи суудалтай улс төрийн намууд, СЕХ-ны зохион байгуулалт муутай, хариуцлагагүй байдал үймээн үүсгэх суурь шалтгаан мөн. Хэрэв сонгууль олон нийтэд ил тод, шударга, зохион байгуулалт сайтай болсон бол өнөөгийн нөхцөл байдал үүснэ гэж үү?

- Нэгэн хүчин зүйл. Сүүлийн 2 жилийн хугацаанд МАХН, түүний салбар байгууллага болох МАСЗХ-ны гишүүдтэй холбоотой хүн амьны хэрэг, авилга, албан тушаалын гэмт хэргүүд олноор гарч МАХН-ын рейтинг өмнө байгаагүйгээр унаж, МАХН-ын талаарх иргэдийн сөрөг үнэлэмж нэмэгдэж, нэг бус удаа төв байр нь халдлагад өртөж байсан билээ. Хэрэв МАХН-тай холбоотой эдгээр үйл явдал өмнө нь болоогүй байсан бол өнөөгийн нөхцөл байдал үүснэ гэж үү?

- Нэгэн хүчин зүйл. Социологич Жон Лофланд хамтын зан төлөвт зуршмал байдаг сэтгэлийн хөдөлгөөний гурван үндсэн маягийг ялгасан нь айх, дайсагнах, баярлах гурав бөгөөд 2008 оны 07 сарын 01-ний үймээн нь дайсагнах сэтгэл хөдлөлд тулгуурлаж байв. Дайсагнах сэтгэл хөдлөлийн объект нь зөвхөн МАХН биш байсан. Мөн цагдаа, хүчний байгууллага болон бизнесийн байгууллагууд байв. Судалгаанаас үзэхэд хүн амын амьжиргааны түвшин доогуур нийгмийн олонхи гишүүдийн психологи эрх мэдэл, хөрөнгө мөнгөтэй хүмүүсийн талаар тааламжгүй хандлагатай байдаг. Түүнчлэн энгийн иргэдэд шударга бус ханддаг, эрх мэдэл, хөрөнгө мөнгөтэй хүмүүст үйлчилдэг, авилгад автагдсан гэх зэргээр монголд цагдаа, хүчний байгууллагуудад итгэх итгэл үлэмж буурсан, нийгмийн зарим бүлэгт тэднийг жигшин зэвүүцэх байдал хүчтэй бүрэлдсэн /цагдаагийн харгис хэрцгийд итгэх ерөнхийлсөн бишрэл/ зэрэг нь үүний суурь шалтгааны нэг болсон хэмээн үзэх үндэстэй. Хэрэв цагдаа, хууль хяналтын байгууллагуудын үйл ажиллагаа хараат бус, шударга, ижил тэгш байсан бол өнөөгийн нөхцөл байдал үүсэх байсан гэж үү?

- Нэгэн хүчин зүйл: Социологи хүний зан үйлийг "Үйлдэл" болоод "Эс үйлдэл" хэмээн "Тэнцүү ач холбогдолтой" хоёр ангилалд хамруулан авч үздэг. 2008 оны 07 сарын 01-ний өдрийн жагсаал, цуглааныг Ж.Батзандан, О.Магнай нар зохион байгуулсан бөгөөд МАХН-д шаардах бичиг хүргүүлхээр тэдний байрлуу очсон байна. Энэ бол "Үйлдэл" мөн. Харин МАХН-ын удирдлагууд Ж.Батзандан, О.Магнай нарыг байрандаа нэвтрүүлээгүй бөгөөд тэрхүү шаардах бичгийг нь хүлээн аваагүй аж. МАХН-ын байрны гадаа жагссан иргэд тэдэнтэй гарч ирж уулзан, ямар нэг хариу мэдээлэл хийхийг шаардаж байсан ч ямар ч хариу барьсангүй. Энэ бол "Эс үйлдэл" мөн. Түүнчлэн улангассан олон, цагдаа нарын хооронд мөргөлдөөн болж, цагдаа нар илт хүч мөхөсдөж байхад, МАХН-ын байрны гадаах машиныг шатааж байхад, МАХН-ын байрны 1-р давхарт нэвтрэн тонон дээрэмдэж, галдан шатаах үйл ажиллагаа эхлээд байхад үүнийг зогсоох хүн хүч, эрх мэдэл хэн нэгэнд байсангүй юу? Онц байдлыг арай эрт тогтоож болохгүй байсан гэж үү? Энэ бүгд "Эс үйлдэл" мөн. Тиймээс "Үйлдэгч" болоод "Эс" үйлдэгчид аль, алинтай нь хариуцлага тооцох хэрэгтэй. Хэрэв МАХН ядаж О.Магнай, Ж.Батзандан нарын шаардах бичгийг хүлээн авч, асуудлын учир зүйг олохоо жагссан олонд мэдээлсэн бол өнөөгийн нөхцөл байдал үүсэх байсан гэж үү?

Хүний амь нас эндэж, олон сая төгрөгийн хохирол учруулсан энэ бүхний хариуцлагыг буруутай этгээдэд нь үүрүүлэх ёстой. Гэхдээ дахин хэлье, манай цагдаа, прокурорын байгууллагууд асуудлыг олон талаас нь харж, нарийн нягтлан хамгийн шударга хувилбараар шийдээсэй !!! Иргэд ч бас нэг талыг барьж улс төрийн үзэл суртлаар талцаж бус, шударга үнэний төлөө нэгдэж, цагдаа, прокурорын үйл ажиллагаанд иргэний хяналт тавиасай !!! Ж.Батзанданд цаазаар авах ял тулгаад байна. О.Магнайг яах бол? Эцсийн эцэс тэр хоёрыг цаазлах нь хамгийн шударга, байж болох хувилбар мөн гэж үү !!! Би л лав дэмжихгүй нь. Ардчилсан нийгмийн эрх чөлөөт иргэний хувьд Үндсэн Хуулиараа олгогдсон үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхээ эдлэв. Баярлалаа ...