Монголын сонгуулийн кампанийн хэв маяг, улс төрийн намуудын сонгуулийн стратеги-I хэсэг /Ц.Мөнхцэцэг, Г.Цогтбаатар/

Нэг. Удиртгал

Дарангуйллаас ардчилалд шилжилт хийж буй орнуудын улс төрийн тогтолцооны нэгэн чухал үйл явц бол сонгууль юм. Коммунист дэглэмээс ардчилалд шилжих үйл явц эхэлснээс хойш 18 жил болж буй манай улсад парламентын тав, орон нутгийн тав, ерөнхийлөгчийн дөрвөн удаагийн сонгууль болж өнгөрчээ. Өнгөрсөн сонгуулиудын явцаас харахад сонгуулийн кампанийн үеэр сонгогчдыг мөнгөөр худалдан авах, төрийн алба, төрийн албан хаагчдыг ашиглах, сонгогчдын өгсөн саналыг будлиантуулах гэх мэт хууль зөрчсөн үйлдэл удаа дараа гарах болсноос олон нийтийн дунд сонгуульд үл итгэх байдал газар авч нийт иргэдийн дунд ардчилсан сонгуулийн талаарх эерэг үнэлэлт буурч байна. Сонгуульд оролцох иргэдийн оролцоо жил ирэх тутам буурсаар 2008 оны УИХ-ын болон орон нутгийн сонгуульд хамгийн бага түвшинд хүрлээ. 2008 оны 6 сарын 29-нд болсон парламентын ээлжит сонгуулийн үр дүн будлиантай болсны улмаас үүссэн 2008 оны 7 сарын 1-ний үймээн нь дарангуйлагч дэглэмээс ардчилалд тайван замаар амжилттай шилжилт хийсэн Азийн цорын ганц улс гэгдэх Монголын түүхэнд гарч байгаагүй хар үйл явдал болсон юм. 7 сарын 1-ний үйл явдал нь Монголын өнөөгийн сонгуулиуд хэрхэн явагдаж байна вэ, Монголын ардчиллын цаашдын чиг хандлагад сонгуулийн үйл явц хэрхэн нөлөөлөх вэ, сонгуулийг хэрхэн ардчиллын хэм хэмжээ, стандартын дагуу явуулах вэ гэх мэт олон асуултыг эргэн харахад хүргэж байна. Сонгуулийн үйл явцыг судлах нь нэгэн зэрэг улс төрийн намуудын төлөвшил, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, олон түмний улс төрийн боловсрол, иргэний соёл зэрэг аливаа улсын ардчиллын гол үзүүлэлтүүдийг илрүүлэх боломжтой болдог тул судалгааны болон практикийн ихээхэн ач холбогдолтой билээ. Монголд сонгуулийн систем, сонгуулийн эрх зүйн орчин, сонгогчдын зан үйлийн талаар судалгаа нэлээд хийгдсэн байдаг боловч сонгуулийн кампанийн хэв маяг, улс төрийн намуудын сонгуулийн стратеги, үйл ажиллагааны талаар судалгаа хийгдээгүй байгаа юм. Тийм учраас энэхүү өгүүлэлд Монголын сонгуулийн кампанийн хэв маяг, улс төрийн намуудын сонгуулийн стратегийг 2008 оны парламентын сонгуулийн жишээн дээр авч үзлээ. Монголын улс төрийн намуудын сонгуулийн кампанийн хэв маягийг тодорхойлохдоо 2008 оны УИХ-ын сонгуулийн кампанийн үеэр хийсэн тоон болон чанарын судалгааны үр дүнд тулгуурлан АНУ, ХБНГУ-ын судлаачдын судалгааны арга зүйг ашигласан болно.

Хоёр. Сонгуулийн кампанийн хэв маягийн талаарх судалгааны загвар

Өрнөдийн ардчилал дахь сонгуулийн кампанийн хэв маягийг Америкийн судлаач П.Норрис түүхэн хандлагаар уламжлалт буюу модернжихоос өмнөх, модерн, пост-модерн гэж ангилан үзсэн нь сонгуулийн кампанийн судалгааны үндсэн загвар болдог юм. П.Норрис сонгуулийн кампанийн хэв маягийг гаргахдаа дараах шалгууруудаар авч үзсэн. Үүнд:

1. Сонгуулийн кампанийг эрхлэн явуулах байгууллага

2. Сонгуулийн кампанийн бэлтгэл үе шат

3. Төвлөрсөн зохицуулалт

4. Сонгогчидтой хийх харилцаа

5. Сонгуулийн коммуникацийн арга хэрэгсэл

6. Сонгуулийн кампанийн үеэрх үйл ажиллагаа

7. Сонгуулийн кампанийн зардал

Эдгээр шалгуураар П.Норрис Өрнөдийн сонгуулийн кампанийг дараах хэв маягуудад ангилсан. Үүнд:

1. Уламжлалт кампани. ХIХ зууны дунд үеэс ХХ зуун дунд үе хүртэлх Өрнөдийн улсуудын сонгуулийн кампани энэхүү хэв маягт хамаарагдана. Энэ үеийн сонгуулийн кампанид орон нутгийн намын байгууллага голлох үүрэгтэй оролцдог байна. Сонгуулийн кампанийн сонгогчидтой харилцах үйл ажиллагаанд нэр дэвшигчтэй хийх уулзалт онцгой нөлөөтэй байх бөгөөд аман ухуулга, сонин, плакат, танилцуулга гэх мэт хэвлэмэл материал сурталчилгааны гол суваг болдог юм. Мөн энэ үеийн сонгуулийн кампанид үйлдвэрчний эвлэл гэх мэт олон нийтийн байгууллагууд улс төрийн нам ба сонгогчдыг холбох гүүр болон оролцдог. Уламжлалт хэв маягийн сонгуулийн кампанийн дараагийн нэг онцлог нь сонгогчдын зан үйлд анги, бүлэг, хөрөнгө чинээ гэх мэт нийгмийн давхраажилтын ялгаа хүчтэй нөлөөлдөг явдал юм.

2. Модерн кампани. Энэ үеийн гол онцлог нь сонгуулийн кампанийг эрхлэн явуулахад намын төв байгууллага, лидерүүд голлох үүрэгтэй оролцохын зэрэгцээ улс төрийн зөвлөх, мэргэжилтнүүдийн туслалцаа зөвлөмжийг өргөн хэрэглэх болсон явдал юм. Сонгогчдын санаа бодлын судалгааг тогтмол хийж үр дүнг сонгуулийн кампанийн стратеги, сурталчилгаанд ашиглана. 1950-аад оноос сонгуулийн кампанид телевизийг хэрэглэх болсноор сурталчилгааны сувгийн хувьд ихээхэн дэвшил гарлаа. Мөн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй ажилладаг тусгай мэргэжилтнүүд болох spin doctor-ууд улс төрчдийн зүгээс олон нийт болон телевиз, сонингуудтай харилцах үйл ажиллагааг удирдан чиглүүлэх болов. Ингэснээр сонгуулийн кампанийн зардлын бүтцэд өөрчлөлт гарч сонгогчидтой хийх нүүр тулсан уулзалтаас илүүтэй их хөрөнгийг хэвлэл мэдээлэлд зарцуулах болжээ.

3. Пост-модерн кампани. 1990-ээд оноос сонгуулийн кампанийн бүхий л үйл ажиллагаанд судлаачид, PR-ийн зөвлөх, spin doctor, имиж мейкерүүд зэрэг мэргэжилтнүүдийн үүрэг нөлөө нэмэгдсэн бөгөөд сонгуулийг эрхлэн явуулах нь өндөр түвшний мэргэшсэн үйл ажиллагаа болж хувирсан учраас энэ үеийн сонгуулийн кампанийг пост-модерн буюу мэргэжлийн кампани гэж нэрлэх болсон юм. Сонгогчидтой тогтоох харилцаа, холбоонд Е-майл, теле-маркетинг зэрэг шинэ технологиудыг ашиглах болсон юм. Нийт сонгогчдын дунд сурталчилгаа хийж байсан уламжлалт аргууд үеэ өнгөрөөж тодорхой зорилтот бүлгүүд рүү чиглэсэн өвөрмөц мессеж, тактикуудыг хэрэглэх боллоо. Сурталчилгааны арга хэлбэр, сувгууд өмнөхтэй харьцуулбал илүү хялбар, энгийн, цэнгээнт өнгө аяс бүхий болж хувирчээ. Ийнхүү сонгуулийн кампанийн хэв маяг өөрчлөгдөх болсон нь нийгэм, сэтгэл зүйн учир шалтгаантай юм. Хүмүүс улс төрийн үйл явцаас хөндийрч, улс төрийн намуудын тогтвортой дэмжигчид буурах явдал газар авсаар байгаа аж. Тийм учраас сонгуулийн сурталчилгааг хүмүүст хүргэдэг гол суваг болох телевизийн нэвтрүүлгийг өөрчлөх шаардлагатай болсон байна. Өрнөдөд хийгдсэн цуврал судалгаануудаас үзэхэд жил ирэх тутам хүмүүс зузаан зузаан ном унших нь цөөрч, нийгэм улс төрийн асуудал хөндсөн удаан цагаар үргэлжлэх нэвтрүүлгийг үзэх нь багасч, аль болох хөнгөн, шуурхай, хурц жанр бүхий мэдээлэл нэвтрүүлэгт татагдах болсон байна. Тийм учраас хүмүүс төдий л сонирхдоггүй улс төрийн асуудлуудыг хөнгөн хэлбэрээр олон нийтэд хүргэх арга хэрэгсэл нь цэнгээнт өнгө аяс бүхий ярилцлагын төрлийн нэвтрүүлгүүд болжээ. Сонгуулийн кампани, улс төрчдийн имиж бүрдүүлэх үйл ажиллагаанд телевизийн цэнгээнт нэвтрүүлэг, улс төрийн Таlk show голлох үүрэгтэй болсон юм. Ийнхүү Өрнөдийн улсуудын өнөөгийн сонгуулийн кампани нь шинэ техник технологид суурилсан, өндөр өртөг зардалтай үйл ажиллагаа болсон байна.

Гурав. Монголын сонгуулийн кампанийн ерөнхий онцлог

Монголын улс төрийн намуудын сонгуулийн кампанийн стратегийг П.Норрисийн загвараар авч үзэхэд ерөнхийдөө уламжлалт ба модерн хэв маягийг хослуулсан холимог шинжтэй гэж үзэж болохоор байна. Монголын сонгуулийн кампанид уламжлалт ба модерн шинжүүд хослон оршдог нь дараах учир шалтгаантай юм.

1. Хот, хөдөөгийн хөгжлийн ялгаа. Хүн амын нягтшил, Хэвлэл мэдээллийн хүртээмж, соёл, амьдралын хэв маяг зэрэг олон үзүүлэлтүүдээр хотын ба хөдөөгийн иргэдийн дунд ялгаа байгаа юм. Нийгэм, соёлын энэхүү ялгаа нь сонгогчдын улс төрийн зан үйлд илэрч намыг дэмжих байдалд нөлөөлдөг тул сонгуулийн кампанийн үеэр улс төрийн намууд хот, хөдөөгийн тойргуудад ялгаатай сурталчилгаа хийдэг юм. Тухайлбал, хөдөөд сонгогчидтой хийх уулзалт, айл гэрээр орох зэрэг аргууд түгээмэл байдаг бол хотын тойргууд дээр хэвлэл мэдээлэлд тулгуурласан кампани илүү үр дүнтэй байдаг.

2. Нэг намын тогтолцооны өв. Зүүн Европын Польш, Чех, Унгар зэрэг посткоммунист орнууд дарангуйллаас ардчилалд хийх шилжилтийг эхлүүлэхдээ хуучны эрх баригч коммунист намуудаа татан буулгаж улс төрийн шинэ намууд үйл ажиллагаа явуулж эхэлсэн бол Монголд эрх баригч МАХН-ыг татан буулгаагүй юм. Тийм учраас Монголын ардчилсан хувьсгалын үеэр үүссэн шинэ намууд улс төрийн тогтолцоонд эзлэх байр суурь, хөрөнгө санхүү, гишүүнчлэлийн хувьд ex-communist намтай харьцуулахад гарааны тэгш бус байдалтай байв. Гарааны энэхүү давуу байдал нь МАХН-ын сонгуулийн кампанид илэрдэг юм. Тухайлбал, орон нутгийн бүхий л удирдах байгууллагад МАХН-ын боловсон хүчин 90 орчим хувийг эзэлдэг нь парламентын сонгуулийн кампанид мөн л давуу байдал олгож байна . Бусад намуудын хувьд МАХН-тай харьцуулахад сул талаа даван туулахын тулд орчин үеийн сонгуулийн техник технологи, судалгаа зэргийг сонгуулийн кампанидаа түлхүү ашиглахыг оролдож байгаа юм.

3. Хуучны коммунист дэглэмийн өв уламжлал. Улс төрийн намуудад хуучны коммунист дэглэмээс үлдсэн арга барил, суртал ухуулгын нөлөө хэвээр байсаар байна. Монголын намууд зүүний хэв маягийн массын гишүүнчлэлтэй юм. Намууд сонгуулийн кампанидаа залуучууд, эмэгтэйчүүд, үйлдвэрчний эвлэл, ТББ-ууд гэх мэт уламжлалт сонирхлын бүлгүүдийг ихээхэн ашигладаг нь өмнөх нийгмийн бүхнийг манлайлагч, залуу үеийг халамжлан хүмүүжүүлэгч намын дүр төрхийг санагдуулдаг. Ялангуяа нийгмийн бүхий л давхаргыг хамран зохион байгуулагддаг коммунист намын уламжлалт хэв маяг МАХН-д хамгийн хүчтэй илэрдэг. 2007 оны байдлаар 161300 гишүүнтэй байгаа нь нийт сонгогчдын 14.3% болж байна. 1990 оны хувьсгалаар шинээр үүссэн АН мөн л массын нам бөгөөд 2007 оны байдлаар 150000 гишүүнтэй байгаа нь сонгогчдын 13.3% болж байгаа юм. Ийнхүү улс төрийн хоёр гол нам гишүүнчлэлийн хувьд ойролцоо боловч улс орны хэмжээн дэх бүтэц, зохион байгуулалтын хувьд ихээхэн ялгаатай. Тухайлбал, МАХН коммунизмын үеэс улбаатай төрийн хөрөнгөөр бүрдсэн санхүүгийн өндөр чадавхи нөөц, төрийн бүх шатны аппаратад ажилладаг олон арван боловсон хүчин зэргээрээ бусад намуудтай харьцуулахад гарааны давуу байдалтай юм. Мөн уг нам сонгуулийн кампанидаа сайн дураар ажиллах үй олон гишүүдээ ашиглан айл өрх бүрт эерэг, сөрөг суртал ухуулга хийх аргыг түлхүү ашигладгаараа бусад намуудаас ялгаатай.

4. Үндэсний соёл, уламжлал. Монгол улс Өрнийн соёлын загвар бүхий суурьшмал амьдралд шилжээд нэгэн зууны нүүрийг үзэж буй хэдий ч амьдралын хэв маяг, олон нийтийн үнэлэмж, хандлагад уламжлалт буюу модерн бус нийгмийн шинж ажиглагдсаар байгаа юм. Зүүн Азийн Барометр төслийн эхний шатны судалгааны дүнгээс үзэхэд Хонконг, Өмнөд Солонгос, Хятад, Филиппин, Тайвань, Тайланд, Монгол гэсэн найман улсаас манай олон нийтийн дунд төрийг дээдлэх, ах дүү, танил талын холбоог илүүд үзэх зэрэг уламжлалт хандлага хамгийн өндөр үзүүлэлттэй байна. Эдгээр найман улсын уламжлалт үзлийн дундаж 49.03% байгаа бол Монгол улсын хувьд энэхүү үзүүлэлт 59.78 байгаа юм. (Улс төрийн боловсролын академи, 2005). Хүмүүсийн дунд он удаан жилийн турш тогтож ирсэн үнэт зүйл, уламжлалт соёл, шашны зан үйл, үндэсний үзэл зэрэг нь шилжилтийн нөхцөлд улс төрийн үйл явц, сонгогчдын зан үйлд хүчтэй нөлөөлдөг нь Монголын сонгуулийн үйл явцаас харагдаж байдаг.

Дөрөв. Монголын сонгуулийн кампанийн уламжлалт хэв маягийн үзүүлэлтүүд

Монголын сонгуулийн кампанийн уламжлалт хэв шинжийг дараах индикаторуудаар авч үзье.

1. Сонгуулийн кампанийг эрхлэн явуулах байгууллага
Сонгуулийн кампанийн модерн юмуу постмодерн хэв маягийн үед улс төрийн намуудад сонгуулийн кампанийг үндэсний хэмжээнд явуулах үүрэг бүхий тусгай байгууллага байдаг бол Монголд орон нутгийн намын байгууллага юмуу эсвэл нэр дэвшигчийн штаб голлох үүрэгтэй байна. Өөрөөр хэлбэл ихэнх намууд сонгуулийн кампанид нэгдмэл зохион байгуулалт, стратегитай оролцдоггүй, нэр дэвшигчид тухайн тойрог дэх хуучны туршлага, танил хүмүүсийн дэмжлэг зэрэгт үндэслэн сонгуулийн кампаниа явуулах нь түгээмэл юм. Гэхдээ сонгуулийн кампани дахь төвлөрсөн удирдлага нам тус бүр дээр ялгаатай байгаа юм. 2008 оны сонгуулийн кампаниас харахад МАХН-тай харьцуулахад АН-ын сонгуулийн кампани илүү төвлөрсөн бус байлаа. АН-ын сонгуулийн ерөнхий штабаас боловсруулсан мөрийн хөтөлбөр, TV сурталчилгааг эс тооцвол бүх нэр дэвшигчид кампаниа намаас ямар нэгэн удирдамж авалгүй өөрсдөө явуулсан юм. Харин МАХН-ын хувьд сонгуулийн төв штаб мөрийн хөтөлбөр, телевизийн сурталчилгаанаас гадна сөрөг сурталчилгааг нэгдсэн байдлаар явуулж байснаараа АН-аас ялгаатай байв. Гэхдээ МАХН-ын сонгуулийн кампанийг бүхэлд нь үзвэл орон нутгийн байгууллага ба нэр дэвшигчид голлох үүрэгтэй байв.

2. Сонгуулийн кампанийн бэлтгэл үе
Монголын намуудын ээлжит сонгуульд бэлтгэх үйл явц парламентад суудалтай эсэх, санхүүгийн чадавхи зэргээс хамааран харилцан адилгүй явагдаж байна. Парламентад суудалтай намуудын парламентын гишүүд тойрогтоо ажиллах нэрийдлээр ирэх сонгуулийн бэлтгэлийг сонгуульт бүхий л хугацаандаа хийдэг. Ингэхдээ сонгогчдын дунд нэр хүндээ бэхжүүлэх зорилгоор төрөл бүрийн буяны үйл ажиллагаа явуулна. Харин парламентад суудалгүй намуудын хувьд сонгуулийн кампанийн бэлтгэл ажил үндсэндээ сонгуулийн өмнөх богино хугацаанд л явагддаг. Бусад үед эдгээр намууд улс төрийн үйл ажиллагааны хувьд “зогсонги байдалд” байдаг юм. Монголын сонгуулийн кампанийн бэлтгэл үе шатанд Өрнөдийн улсуудаас ялгаатай өвөрмөц онцлог байдгийн нэг нь сонгууль болохоос 2-3 сарын өмнөөс ирэх сонгуульд нэр дэвшигчид телевиз, ТББ-ууд, PR-ийн байгууллагуудад захиалга өгч шилдэг улс төрчийн санал асуулга, шалгаруултанд өөрийн нэрийг оролцуулах явдал юм. Ингэхдээ тухайн улс төрч шалгаруулт явуулж буй байгууллагад тодорхой хэмжээний (бидний олж авсан мэдээллээр 1 саяас 3 сая хүртэл төгрөг) төлбөр төлж “шилдэг улс төрч”-дийн жагсаалтад багтдаг байна. Уг нь энд шалгарсан хүмүүсийн ихэнх нь мөнгөөр орж ирсэн гэдэг нь илэрхий юм. Гэтэл иймэрхүү “шоу” бас ч нэлээдгүй сонгогчдыг татдаг байна. Жишээлбэл, 2004 оны сонгуулийн өмнөхөн шилдэг улстөрчдийн нэгэн шалгаруулалтанд дархан аварга Б.Бат-Эрдэнийн нэр багтсан байв. Тэрбээр урьд өмнө улс төрийн ямар нэг үйл ажиллагаа явуулж байгаагүй тул ийнхүү шилдэг улс төрчийн жагсаалтанд багтсан явдалд олон хүн гайхаж байсан билээ. Харин УИХ-ын сонгуулиар өөрийн төрсөн нутгаас сонгогдон гарч ирсэн юм. 2008 оны сонгуулийн өмнө яг ийм явдал болж Японы сумод амжилттай барилдаж нэрд гарсан сумоч Күкшүзан Батбаяр нэгэн шалгаруултад шилдэг залуу улс төрчөөр шалгарсан бөгөөд сонгуулиар мөн л парламентад сонгогдож чадсан билээ.

3. Сонгогчидтой хийх харилцаа холбоо
Манай улс төрийн намуудын зүгээс сонгуулийн кампанийн үеэд сонгогчидтой хийх харилцаа холбоо нь нэлээд олон янзын сувгаас бүрдэж байна. Хамгийн түгээмэл хэрэглэгддэг арга бол орон нутгийн хүмүүстэй уулзалт хийх, тойрог дахь үйлдвэр, сургуулиудаар зочлох зэрэг уламжлалт үйл ажиллагаа юм. Намын идэвхтэй гишүүд, партизануудыг ашиглан өрх бүр, хүн бүрт ухуулан ятгах үйл ажиллагаанд МАХН хэзээний туршлагатай. Мөн 10-тын систем гэх мэтээр сүлжээний маягаар дэмжигчдийн хүрээг өргөтгөх тактикийг намууд хэрэглэх болов. 2008 оны сонгуулийн үеэр бидний хийсэн судалгаагаар Улаанбаатарын тойргуудад нутгийн нэр хүндтэй ахмадууд болон өрхийн эмч, багш нар, орон сууц өмчлөгчдийн холбооны дарга гэх мэт хүмүүсийг тодорхой цалин хөлстэйгээр ажиллуулан айл өрхөөр ухуулга хийлгэх нь түгээмэл ажиглагдсан. Нэг жишээ дурьдахад Сонгинохайрхан дүүргийн нийт 25 өрхийн эмнэлгийн эмч, сувилагчид засаг дарга Найдан тэргүүтэй тус дүүрэгт МАХН-аас нэр дэвшигч 4 хүний төлөө ажилласан юм. Өрхийн эмч бүр нэг хорооны иргэдийг үздэг тул бүх иргэдийн бүртгэл байдаг. Эмч, сувилагч бүр тодорхой тооны иргэний нэр, хаяг, регистрийн дугаарыг дүүргийн засаг даргад гаргаж өгч хүн тус бүр 30 мянган төгрөгний урамшуулал авсан байна.Иргэдийн бүлэг, холбоо гэх мэт уламжлалт intermediary organizations ашиглах явдал Монголын сонгуулийн кампанид хүчтэй байна. Нэр дэвшигчийг дэмжих хөдөлгөөн, бүлгүүд олноор үйл ажиллагаа явуулсан. 2008 оны сонгуульд бараг бүх нэр дэвшигчид өөрийн байгуулсан хүмүүнлэгийн үйл ажиллагаа явуулдаг ТББ юмуу санг сурталчилгаандаа ашигласан. Энэ нь дараах учир шалтгаантай. Нэгд, сонгогчдын нэлээд хэсэг нь нэр дэвшигчдийн зүгээс мөнгө тараах, бэлэг гардуулах зэрэгт талархалтай ханддаг . Гэтэл сонгуулийн хуулиар нэр дэвшигч сонгогчдыг худалдан авах аливаа үйл ажиллагааг хориглосон тул өөрийг нь төлөөлсөн ТББ, сайн үйлсийн төлөөх сан гэх мэт байгууллагуудаар дамжуулан сонгогчдод тусламж үзүүлэх, сургалт явуулах, тойргийн сургууль цэцэрлэгт техник хэрэгслийн талаар хандив үзүүлэх гэх мэтээр сурталчилгаа явуулсан билээ. Хоёрт, сурталчилгааны хугацаа богиноссон тул нэр дэвшигч сонгогчдод өөрийгөө таниулахын тулд ТББ, сангуудаар дамжуулан далд байдлаар сурталчилгаа явуулсан.

4. Сонгуулийн кампанийн зардал
Монголын улс төрийн намуудын сонгуулийн кампанийн зардал жил ирэх тутам өсч байгаа. Зардлын үлэмж хэсгийг нь сонгогчидтой хийх нүүр тулсан уулзалт, арга хэмжээ болон телевиз, сонинд тавих сурталчилгаанд зарцуулагддаг. Гэхдээ улс төрийн нам, нэр дэвшигчдийн сонгуулийн кампанийн санхүүжилтийн эх үүсвэр, зарцуулалтанд тавих хяналтын механизм хангалтгүй байгаа тул зардлын зарцуулалтыг тодорхой гаргах боломжгүй байна. УИХ-ын 2008 оны сонгуулийн үйл явцаас харахад нэр дэвшигчид сонгогчдын саналыг мөнгөөр худалдан авахын тулд ихээхэн мөнгө зарсан гэх үндэслэл байна. Хөгжлийн ялгаанаас хамаарч хот, хөдөөгийн тойргууд дахь сонгуулийн зардал өөр өөр байдаг. Хөдөөгийн тойргуудад зардлын үлэмж хэсэг нь сум, багаар зочлох, сонгогчдод бэлэг гардуулах, нүүр тулсан уулзалт хийх зэрэгт зарцуулагддаг бол хотын тойргуудад зардлын цөм нь хэвлэл мэдээллийн сурталчилгаанд чиглэдэг. Гэхдээ нийслэл Улаанбаатарын хувьд хотын төвийн хороод болон захын хороодын айл өрхийн амьжиргаа, санал өгөх байдал ялгаатай байдгаас гэр хороололд өрсөлдөж буй нэр дэвшигчид сонгогчдын саналыг мөнгөөр худалдан авахад нэлээд мөнгө зарцуулдаг байна.Харин орон нутгийн сонгуулийн үеэр зарим нэр дэвшигчид сонгуулийн сурталчилгааг явуулалгүй, харин тойргийн болон хэсгийн хорооны гишүүдийг мөнгөөр худалдан авахад л голчлон мөнгө зарцуулсан явдал нэлээдгүй гарсан билээ. Ерөнхийд нь үзвэл манай намуудын сонгуулийн кампанийг зардлын хувьд уламжлалт хэв маяг давамгайлсан гэж үзэж болохоор байна. Модерн юмуу постмодерн сонгуулийн кампанид spin doctor, PR-ийн зөвлөхүүд, имиж мейкерүүд зэрэг мэргэжилтнүүдийн үйл ажиллагаа болон хэвлэл мэдээлэл, сонгогчдын санаа бодлын судалгаанд зардлын үндсэн хэсэг зарцуулагддаг юм.

Тав. Монголын сонгуулийн кампанид уламжлалт хэв маяг давамгайлахад нөлөөлж буй соёлын хүчин зүйлс

Ийнхүү Монголын сонгуулийн кампанид уламжлалт хэв маяг давамгайлж байгаа нь үндэсний соёл, уламжлалтай холбоотой. Түүхийн урт хугацааны туршид тогтож ирсэн соёл, үнэт зүйл, уламжлал зан заншил нь өнөөгийн улс төрийн амьдрал, сонгогчдын зан үйлд нөлөөлсөн хэвээр байна. Бидний судалгаанаас үзэхэд улс төрийн намууд олон түмний дунд хүчтэй байгаа соёл, уламжлалын дараах таван хүчин зүйлсийг сонгуулийн кампанидаа ашиглаж байна. Үүнд:
1. Төрийг дээдлэх үзэл. Монголчууд Дорнын бусад улсын адил эртнээс төрөө дээдэлж ирсэн, “төрийн сүлд минь өршөө” гэж залбирдаг ард түмэн билээ. Өнгөрсөн 70 жилд авторитар төр дэглэмээ хадгалахын тулд үзэл суртлаар зэвсэглэн олон нийтийн энэхүү уламжлалт хандлагыг улам бүр бэхжүүлсэн юм. Төрийн түшээ, төрийн тэргүүнийг бурханчлан шүтэх явдал хүмүүсийн дунд хүчтэй хэвээр байна. Олон нийтийн төрөөс ихийг хүсэн хүлээдэг, төрийн “хайр хишгийг” горьдох сэтгэлгээг нь улс төрийн хүчнүүд сонгуулийн кампанидаа байнга ашиглаж ирсэн. Өмнө дурьдсанаар УИХ-ын сонгуулийн хуульд сонгогчдыг худалдан авахад чиглэсэн аливаа үйлдэл, төрийн албыг сурталчилгаанд ашиглахыг хориглосон байдаг ч бодит амьдрал дээр эдгээр заалт хэрэгжихгүй байгаа юм. Улс төрийн намуудын нэр дэвшигчид орон нутгийн болон засгийн газрын өндөр албан тушаал хашдаг бол энэхүү албан тушаалаа ашиглан сонгуулийн кампанидаа бусад өрсөлдөгчдөөсөө илт давуу байдлыг бий болгодог. Тухайлбал, 2008 оны сонгуулийн кампанийн үеэр бидний хийсэн ажиглалтаас үзэхэд бүх шатны засаг дарга нар төсвийн мөнгөөр тойргийн иргэдэд эд материалын тусламж үзүүлэх, оюутнуудыг гадаадад сургах, сургалтын төлбөрийг даах, иргэдэд газар олгох гэх мэт сонгогчдыг хахуульдан авах явдал гаргасан. Мөн, сонгогчдын дунд хийсэн фокус бүлгийн ярилцлагын дүнгээс харахад иргэдтэй нүүр тулж ажилладаг нутгийн удирдлагын анхдагч төлөөлөгч болох баг, хорооны засаг дарга нар өөрийг нь нэр дэвшүүлсэн улс төрийн намыг шууд сурталчлах, иргэдэд өөрийн намыг дэмжихээр дарамт үзүүлэх, эд материалын тусламж үзүүлэх маягаар хахуульдан авах явдал хамгийн их байдаг ажээ. (УИХ-ын 21-р тойргийн сонгуулийн судалгааны баг. 2008) Иргэд төрийг дээдэлдэг, төрийн албан тушаалтныг хүндэтгэдэг учраас дарга нарын үгэнд автаж саналаа өгөх явдал түгээмэл юм. Энэ байдал нийслэл Улаанбаатар хотын Налайх, Багануур, Багахангай гэх мэт алслагдсан дүүргүүд болон хөдөө орон нутагт илүү хүчтэй илэрдэг.

2. Нутгархах үзэл. Монголчууд эртнээс хүн ам төвлөрсөн томоохон хот сууринд бус, тархай бутархай нүүдэллэн амьдарч ирсэн, орон нутгийн зохион байгуулалт хүчтэй, асуудлыг шийдэхэд regional factor гол болж ирсэн. Улс орны нийтлэг асуудал гэхээсээ илүүтэй орон нутгийн асуудалд хүмүүс илүү анхаарал тавьдаг нь судалгаануудаас харагддаг. Ялангуяа нийслэл УБ хотоос бусад бүх газарт нутгархах хандлага хүчтэй байдаг. Тийм учраас улс төрийн намууд сонгуулийн кампанидаа дээрх онцлогийг харгалзан үздэг. Монголын сонгуулиудад «нутгийн хүү», «унасан газар угаасан ус минь», «би эндхийнх» гэх мэт үгс ихэнх нэр дэвшигчдийн нэрийн хуудас болсоор ирлээ. Намууд нийслэл УБ хотоос бусад тойргуудад нэр дэвшигчдийг хуваарилахдаа зөвхөн тухайн газар төрж өссөн юмуу аав ээжийн аль нэг нь тухайн нутгийнх байх шалгуур барьдаг билээ. Жишээлбэл, 2008 оны сонгуульд улс төрийн 11 нам, 1 эвслээс нийт 356 хүн нэр дэвшсэний 190 нь хөдөөгийн 20 тойрогт өрсөлджээ. Хөдөөгийн тойрогт өрсөлдсөн нэр дэвшигчид бараг бүгд өөрийн төрсөн газар юмуу аав ээжийн нутагт нэр дэвшсэн байна. Сонгогчид ч мөн “Таньдаггүй бурхнаас таньдаг чөтгөр дээр” гэсэн уламжлалт хандлагаар нутгийн хүнийг илүүд үзэж сонголтоо хийдэг нь судалгааны дүнгүүдээс харагддаг. Улс төрийн хоёр гол намын хүчтэй лидер л биш бол хөдөө орон нутагт тухайн газар төрж өсөөгүй хүн сонгогдох боломжгүй байна. 2008 оны сонгуулийн кампанийн үеэр бидний УБ хотод хийсэн цуврал судалгааны дүнгүүдээс үзэхэд нэр дэвшигчийн “нутаг орны амьдралыг сайн мэддэг байх” гэсэн шалгуур сонгогчдын санал өгөлтийн 5 дахь гол хүчин зүйл болж байв. (УИХ-ын 21-р тойргийн сонгуулийн судалгааны баг. 2008) Улмаар намууд аймаг, сумын ой, тэмдэглэлт арга хэмжээ зэргийг улс төрчид, УИХ-ын гишүүд тухайн орон нутагт нэр хүндээ бэхжүүлэх арга хэрэгсэл болгон ашиглах нь түгээмэл боллоо. Монголын бүх аймагт орон нутгийн хөгжлийг дэмжих зорилго бүхий нутгийн зөвлөл ажиллах бөгөөд үүний үйл ажиллагааг тухайн аймгаас сонгогдсон юмуу ирэх сонгуульд нэр дэвшихээр бэлдэж буй улс төрчид голчлон санхүүжүүлж дэмжиж байдаг.

3. Хамаатан садны хэлхээ холбоо. Өрнө дахинаа алдартай зохиолч Чинагийн Галсан “Монгол улс бол овгийн нийгэм, хүн бүр өөрийн овог, удмаа түрүүлж боддог” гэж бичсэн байдаг. Үнэхээр ч Монголын нийгмийн бүхий л салбарт хамаатан садны хэлхээ хүчтэй илэрдэг. Зүүн Азийн Барометр судалгаанд оролцогчдын 75 хувь нь «Ямар нэгэн зүйлийг өөр хүнээр хийлгэх шаардлага гарвал нарийн мэргэшсэн, гэхдээ танихгүй хүнийг хөлсөлснөөс хамаатан, найз нөхдөө хөлсөлсөн нь дээр» гэж судалгаанд оролцогчдын хариулсан нь хамгийн өндөр үзүүлэлт юм. (Улс төрийн боловсролын академи. х 87) Монголчууд хүнийг үнэлж дүгнэх, нэр дэвшигчийг сонгохдоо удам угсааг ихээхэн харгалздаг. Тухайлбал, 2008 оны сонгуулийн кампанийн үеэр УБ хотод бидний хийсэн анкетын болон фокус бүлгийн ярилцлагын цуврал судалгаанаас улс төрийн намуудын нэр дэвшигчдийг сонгоход харгалзах хүчин зүйлсийн дотор эрэмбээрээ 6-рт гэр бүлийн хүмүүжил, удам угсаа орж байлаа. (МУИС-ийн орчин үеийн улс төрийн судалгааны төв. ) Нийгэм дэх садан төрлийн хүчтэй хэлхээ холбоог улс төрийн намууд сонгуулийн кампанидаа олон янзаар ашигладаг. Тухайлбал, аль нэг улс төрч нас барсны дараа түүний залгамжлах хүнээр нь эхнэр, дүү, хүүхэд гэх мэт гэр бүлийн гишүүнийг тодруулж нөхөн сонгуульд нэр дэвшүүлдэг. Өөрөөр хэлбэл “улс төрийн үе залгамжлал” Монголд түгээмэл байна. 2008 оны сонгуульд нэр дэвшигчдийн нэлээд нь ямар нэг улс төрчийн хүү, дүү, гэр бүлийн хүн гэх мэт садан төрлийн холбоотнууд байлаа. Нэр дэвшигчдийн нэлээд нь сонгуулийн сурталчилгаандаа удам угсаа, аав ээжийн нэр хүндийг ашигласан. Жишээлбэл, “Аав нь төрийн зүтгэлтэн, ээж нь нэртэй дуучин, ах нь эх орон газар шорооныхоо төлөө цогтой тэмцэгч байсан тул энэ нэр дэвшигч тэдний үйл хэргийг үргэлжлүүлнэ” гэсэн мессеж сонгуулийн кампанийн үеэр олонтаа тараагдаж байлаа. 2008 оны парламентад 3 эмэгтэй гишүүнээр сонгогдсоны 2 нь улс төрч ах ба нөхрийг нас барсны дараа үйл хэргийг нь үргэлжлүүлнэ хэмээн залгамжлан гарч ирсэн гишүүд юм.

4. Үндсэрхэх үзэл. Коммунизмын үед хаан боогдож байсан үндэсний үзэл нь дэглэмийн уналтын дараа тэсрэлт гэмээр сэргэж нийгмийн бүхий л амьдралд хүчээ авч байна. Чингис хааны төрт ёсыг сэргээж хаант засаг бий болгохыг уриалагч нам, үндэсний үзлийг гол болгогч намууд бий болсон бөгөөд намуудын мөрийн хөтөлбөрт үндэсний соёл, уламжлалыг сэргээх явдал чухалд тавигдаж байна. Мөн улс төрийн намууд сөрөг сурталчилгаанд үндэсний үзлийг ашиглах болов. Нэр дэвшигчийн гарал угсаанд олны анхаарлыг хандуулах, үндсэрхэх үзэл, эх оронч байдлыг нь өдөөх маягаар манипуляци бүхий мэдээлэл тараах явдал сонгуулийн кампанийн үеэр байнга гардаг нь 2008 оны сонгуульд ч мөн давтагдлаа. Энэ байдал эрх баригч МАХН-ын сөрөг сурталчилгаанд илүүтэй ажиглагддаг. Монголчууд түүхэндээ өмнөд хөрш Хятад улстай удаа дараа дайтаж ирсэн тул хүмүүсийн нэлээд нь хятад гаралтай хүнд төдий л таагүй ханддаг. Энэхүү хандлагыг улс төрийн намууд тэр дундаа эрх баригч МАХН өрсөлдөгч намуудын эсрэг сөрөг сурталчилгаандаа түлхүү хэрэглэдэг юм. Өрсөлдөгч намын нэр дэвшигчдийг “хятадын эрлийз”, эсвэл Хятадаас санхүүждэг хэмээсэн сурталчилгааг сонин хэвлэл, ухуулгын материал, ам дамжсан яриа ашиглан тараах явдал сонгууль бүрт гарч байна. Тухайлбал, 2008 оны УИХ-ын сонгуулийн 21-р тойрогт АН-аас нэр дэвшигч Лу.Болдыг Хятадаас санхүүждэг гэсэн тараах материалыг өрсөлдөгчдийн зүгээс айл өрхөд тараасан. Олны анхаарлыг нэр дэвшигчийн мөрийн хөтөлбөр, байр суурь гэсэн гол асуудлаас хөндийрүүлж үндэс угсаагаа дээдлэх, ижилсэн нэгдэх мэдрэмж дээр «тоглон» өөр бусдыг үзэн ядах сэтгэгдэл төрүүлэх зорилготой дээрх ухуулга сурталчилгаа нь нэг талаас манипуляци, нөгөө талаас ардчиллын эсрэг шинж бүхий үйл ажиллагаа юм.

5. Шашин. Коммунизмын дараах жилүүдэд Монголд хүчтэй сэргэж улс төрийн үйл явцад нөлөөлж буй нэгэн үзэгдэл нь шашин юм. Монгол улсын үндсэн хуулийн 9.1-д шашин төрийг заагласан байдаг ч сүүлийн жилүүдэд улс төрийн зорилгоор шашныг ашиглах явдал олширлоо. Шашин шүтлэг бол хүмүүсийн итгэл үнэмшлийн хамгийн хүчтэй хэлбэр, зан үйлийг чиглүүлэгч гол хүчин зүйлийн нэг билээ. Улс төрчид зан үйлийн иймэрхүү хэлбэрүүдийг олны таашаалыг хүлээх, сонгогчидтой ойр дотно харилцаа тогтоох зорилгоор хэрэглэж байна. Хэдийгээр парламентын сонгуулийн хуулийн 37.12-т сонгуулийн сурталчилгаанд шашны зан үйлийг ашиглахыг хориглосон боловч 2008 оны сонгуулийн кампаниас үзэхэд нэр дэвшигчид сонгуулийн сурталчилгаандаа шашны зан үйлийг хэрэглэх нь түгээмэл байлаа. Сурталчилгааны албан ёсны хугацаа эхлэх хүртэлх хугацаанд нэр дэвшигчид тойрог дахь уул овоог тахих, ном уншуулах гэх мэтээр шашны ёслол зохион байгуулах, шашны баяр, арга хэмжээнүүдэд оролцох явдал байнга гарч байв. Мөн нэр дэвшигчид Далай лам гэх мэт шашны томоохон зүтгэлтнүүдтэй хамт авахуулсан зураг, календарь, шашны уншлага бүхий ном материал айлуудаар тараах явдал түгээмэл байлаа.
Монголын улс төрийн намуудын сонгуулийн кампани дахь дээр дурьдсан уламжлалын хүчин зүйлсийг дараах үзүүлэлтээр харьцуульж үзье.

Хүснэгтээс үзэхэд МАХН-ын сонгуулийн кампанид уламжлалын шинж хамгийн хүчтэй илэрч байна.